Xotira

“Har zamonning oʻziga yarasha nodir kishilari boʻladi, ular oʻz fazlu kamollari bilan asrdoshlariga turli-tuman badialar qoldiradi”. (Gʻafur Gʻulom.)
Oʻzbek xalqining zahmatkash farzandi. Oʻzbekiston jumhuriyatiga uzoq yillar sarvarlik qilgan zukko rahbar, atoqli adib Sharof Rashidov hayoti, ijodidan xotiralar (Badia, badihalar).
4-chi noyabr 1983 y. Kobul “Radio Ozodiy”:-Ey Xudo, yo poko Parvardigor oʻzing yaratib bandalaringga tortiq etgan neʼmatlaringni (paxta rejasini bajarish haqida gap ketayotibdi) qanday qilib yuzini bir yuz oʻttiz foiz qilaolardik (Korpusdan buyruq-qoʻshimcha reja majburiyati). Ey Xudo, Ey Xudo deb Rashidovning yuragi qinidan chiqib ketib, uzulib, tanidan judo bulipti… (oʻsha davrda Kreml Korpusining gegemon kotibi Andropovmidi, ha, toʻgʻri oʻsha edi)…
Ertasi kuni “Radio Ozodiy”:-Xorazm Oltin vodiysining paxtazor dalalarida egatma-egat yelib-yugurib gʻoʻzopoyalarning chanoqlarini paypaslab (ayni kuz mahali) chanoqlarda biron misqal qoʻlga ilinadigani bormi, yoʻqmi deb hisob-kitob qilsa, qoʻshimcha yana oʻttiz foiz buyruq-majburiyat qayda deysiz, miri ham qolmapti deya, deya, behush boʻlib Rashidovning yelkasi yerga qadalipti.., tiroma xazon oyi, farrosh supurgisining avjiga mingan mahali… aslida hammamiz farrosh supurgisining xazon supurindisimiz…
Otaxonning vafotidan soʻng, ayni Oʻzbekiston mintaqalarida odam ovlaydigan lahza sharoiti (mahali) kelganmidi, Korpusning tozilari Gdlyan, Ivanov va ularning koʻzlab otar merganchalari jumhuriyatimiz kishvarlarida odam ovlab izgʻib yurganda, oqpadar Raʼno Abdullayeva (Oʻzbekiston markazqoʻm kotibi), jumhuriyat kasabasayuzlar uyushlasining tinmasoq raisasi Maxmudova va bormoq bilan sanogʻli bir nechta shaytongʻarazlar Kreml boʻsogʻasini adadsiz hadlayverib (yaxshi koʻrinib qolamizmi izmida boʻlsa kerak) Korpusning Gegemon tulkisi Gorbachev Xoldorboy va uning begimi Raisaxonga, kosa guli Legachyovga Rashidovni qoralab, uning bor boʻyicha ish faoliyati, badiiy ijodiyoti Lenincha normalarga nomuvofiq deyishib, ularning koʻzlarini chaqchaytirib yuborishdi…
Oʻsha qarongʻu tunlar lahzasida radioning jumburagini noxosdan burasam (koʻnglimdan kechganday), Yodgor Qodirovning (jumhuriyat hukumat raisi) guduros, yugʻon solmoqli ovozini eshitib qoldim:-kecha palon soatda,pismadon joyda Rashidovning marqatini kovlab jasadi jamiyat mozoriga koʻchirildi…, asos: Korpusning yopiq xatidagi buyruq- nomuvofiq inson jasadini Butun Dunyo (butun koinot negadir demapti) proletarlarining dohiysi oʻrtoq Vl. Ilich Lenin xiyoboni maydoniga dafn etish (iymoni but, Xudojuy odamni albatta ) partiya ustovi, yoʻlkursatuvchi manifestiga muvofiq emas, kommunistik gʻoyaga mos kelmaydi…
Qodirovning xabar ovoziga yuragim dosh berolmadi, radioni oʻchirdim, chuqur alam chohiga qulaganday boʻldim, (ichimda: Qodirovning qoʻlidan nima ham kelardi, u bechora ham Korpusning qoʻli yupqa qulbachchasi)…
Voh! Korpusning gegemon murtadlari-ey deb rangi qutim oʻchib (uzoqda edim, borolmasdim)Bulungʻurga brodorim Uralov Burxonga sim qoqdim, javob bermaydi (keyinchalik bilsam sil kasaliga giriftor boʻlib vafot qilgan ekan, joyi jannatdan boʻlsin), Sirdaryodagi brodorim Fayzulloga (vrach) bogʻlanaoldim, u kishi ham,-hayronman, tushinmadim ne sabab arvohlarini bezovta qilib goʻrini kavlagalariga, menimcha qayta sud, tib ekspertiza tashxisini mumkin oʻtkazadilar dedilarda qoʻydi, men esa,-oʻldirishgan ekanlarmi yo otganmikan deya his qaygʻularim gʻalayon talatumiga qorildi, brodorim-yoʻq dedi, yuqoridan qandaydir yopiq xatda juda muhim maxsus buyruq bormish… gud, gud, gudlab aloqa uzuldi. Qaygʻu alamdan ahvolim yomonlashdi, uch hafta shifoxonaga tushib chiqdim. Qoʻlimga qaytaboshdan qalam olay desam, qoʻllarim qaltiraydi, yuragim titraydi, qoʻrqaman, tilxatda qasam bergan edim boshqa yozmayman deb…
Oʻtgan asrning 94-95-chi yillari edi chamasi, istiqlol davri, qoʻrqadigan joyi qolmadi shekilli deb (Komfirqaning jogʻi ushaldi, tulki KGB sining chiyal boʻrisi desa ham boʻladi) oyogʻi chohga quladi, davri intiho topdi, (hozirgisi unchalik boʻlmasa kerak) deb, oʻttiz yildan soʻng boz qoʻlimga qalam ushladim:

Oʻroq hamda bolgʻa qizil shiorlar,
Atrof-javonibni etganda qurshov.
Bu qurshovning poʻlat panjalari-la,
Erkin fikrlashga qoʻyilgandi gʻov.

Hattoki eng oliy rutba rahbarlar,
Markazqoʻm qoʻlida edi qoʻgʻirchoq.
El nafin koʻzlagan necha orzular,
Qogʻozlarda qolib boʻldilar halok.
Kimningdir izmiga qarab yozildi,
Xalqlarning tarixi, hatto taqdiri.
Ne-ne yozuvchilar, shoir, olimlar,
Bu sohir tuzumning boʻldi asiri.
Vaziyat tang kelib qolgan mahali,
Oʻzining tinchini koʻzlardi har kim.
Hukm surar edi yovuz bir tahdid,
“Bosh kerakmi, demak, turavergin jim!”
Lek hayot kurashdan iborat asli,
Kurashib yashagay har doim inson.
Shu kurash elga baxt ulashar doim,
Oʻzgarib ketadi zaminu zamon.
Xalqda bir hikmat bor “Qalovin topsang,
Gurkirab, lovillab yonar hatto qor!”
Elim oʻksimagin oʻtgan kuningga,
Zero Sharof Rashid degan oʻgʻling bor.
Oʻz jonin garovga qoʻyishgancha u,
Sening baxt, iqboling oʻyladi tun-kun.
Elim sen iftixor qilsang yarashar,
Sharofdek fidoyi farzanding uchun.
Boʻlmaydigan ishni boʻldirdi gohi,
Boʻrinining koʻksidan undirgandek sut.
Shaharlar, fabrika zavodlar guvoh,
Oʻning qutlugʻ nomi boʻlmagay unut.
Elim, Vatanim deb, oʻzbegim, deya,
Sindirdi hiylayu makr domini.
Oʻz halovatidan, tinchidan kechib,
Oʻzbekning olamga yoydi nomini.
Mening ham muddaom Sharof otaning,
Halol xizmatlarin eslamoq takror.
Zero, odam joni yalpiz emasdir,
Qayta koʻkarmasdir yerdan har bahor.
Zero, har bir elning peshonasiga,
Bunday buyuk farzand bitar juda kam.
Uni eslamoqlik biz uchun vojib,
Qadrin bilmogʻimiz lozim, muazzam.
Yaxshi niyat bilan qalam ushladim,
Bu yoʻlga rahnamo eʼtiqod, ixlos.
Otaxon shaʼniga aytay yorugʻ soʻz,
Maqsadim: burchimni oqlamoq xolos.

“Soljenitsin bilan gurung roʻmonidagi” “Sharof ota” asaridan 93-94-95-chi betlar, asar debochasi bilan 4-qismdan iborat. Sayt: www.uzbekpoems.com Shoir Murtazo Ulugʻov.
1958 yil dekabr oyida (Samarqand tib dorulfuninda tolib edim) yangi yilga yaqin qoluvdi “Ustozga taʼziya” asarimning qaramalarini tartibga solib (asar Homid Olimjonning hayot, ijodiy kamolatiga baxshlangan) akamga,-asarimni Toshkant adabiyot donishmandlariga koʻrsatib fikrlarini bilish lozimligini aytdim, u darhol Malayevga (“oʻzbek adabiyoti tarixi” asarning muallifi) sim qoqib, Zulfiya onaxonimizni qaydan topsa boʻladi deb soʻradi. -Hozir u kishi Toshkantda yoʻqlar, qandaydir ish yuzasidan Jizzaxdalar, bir haftadan soʻng qaytadilar degan javobni oldi. Biz tez Jizzaxga yetib borib, soʻrab-surishtirib shoira opamizni topdik, bir chetroq goʻshani ixtiyor etib to kechgacha choʻzilgan gurungda asar toʻgʻrisida fikrlashdik, opaxon:-ajoyib asar ijod qilibsiz, yoshsiz, tagʻin biron baloga giriftor boʻlmaylik deb chuqur oʻyga choʻmdi: mayli ijodiy ishlaringizga muvaffaqiyat dedilar. Men esa, -bu asar ustida koʻp ishlashim kerak, deya, xayirlashdik…
1959 yil navruz oylarimidi, bir yigit dorulfunundan meni topib,- bu maktub shoira Zulfiyadan deyishdi, sarosima konvertni ochib oʻqisam shoira menga:-bu asarni bir koʻzdan kechiring deptilar, asar varaqlariga, ser solgach, haligi yigit,-sizni qachon xabar olay desa,-oʻn kunlardan soʻng dedim, asar “Kashmir qoʻshiqlari” ekan, diqqatimni tortdi, xobgohga yetib borib oʻqib chiqdim, asar meni havaskor qalamkash sifatida tamoman maftun, lol etdi, ishonasizlarmi, dostonni oʻqir ekanman koʻz oldimda bir nuroniy siymo “Haquvachi” ohangida kuylayotgandek tuyuldi. Doston shu qadar goʻzal, sehrli, mantiq istioralari shu qadar manzil voqiyligi maftunkorki, uning biron misrasiga qalam tegizishga jurʼat etolmadim, ayrim satridagi hijo va qofiyalariga sayqal beraoldim xolos. “Kashmir qoʻshigʻi” dagi hamma misralar mantiqan quyub qoʻygandek jo-bajo, oʻz oʻrnida, qofiyalari taranno. Oʻn kundan soʻng oʻsha yigit asarni olib ketdi: Keyinchalik Zulfiyaxon opamizning aytishlaricha boshqa adiblar asarning hijo, qofiyalariga qalam uravermoqdan boʻyap tashlagan ekanlar. Men koʻrib chiqqan variant Sh. Rashidovga maqul tushgan ekan…
Oʻtgan asrning 65 yilining bahorimidi, tiramohsimidi eslolmayman, ha, daraxt yaproqlari zarparon emas edi, bahordi shekilli “Oʻstozga taʼziya”, “Zamon paygʻambarlari”, “Kom. firqa yo Qurʼon” asarlarni tugatgach, Toshkantga bordiq, “Komsomolskoye ozero” istirohat bogʻining darvozasiga qarama-qarshisidagi keng xiyobonning u tomonida pishiq gʻishtdan qurilgan ikki qabatli imoratga toʻgʻri kirib bordik, Gʻofur Gʻulom otaxonning yashash dargohi ekan, otaxon ikkinchi qabatda bizni kutib oldi, akam bilan holu ahvol soʻrashgandan soʻng, akam rahmati meni koʻrsatib, -ukam boʻladi, qalamkash shogirdingiz, uncha-muncha asar yozipti. Gʻofur Gʻulom akamga,-nega avvalroq tanishtirmading deb qoʻlimni tutib, yetaklab yoniga devanga oʻtqazdi,-qani yozganlaringizni koʻrsating-chi (qalam uchudan tushgan tatilingizdan menga ham berarsiz deb hazil qilgandi rahmati), qaramalarimni sinchiklab koʻzdan kechirar ekan, Zulfiyaxon ayaga qoʻngʻiroq qilib,-tez yetib keling, bir yosh oʻsmir shoir Homid Olimjonning hayoti, ijodiga baxshlab tazkiralar yozipti, deb telefonni oʻchirdi. Bir soat vaqt oʻtar-oʻtmas ayamiz kirib keldi, otaxon meni koʻrsatib aytgan yigit shu kas, shifokor tabib degandan, Zulfiyaxon aya,-men u kasni taniyman, ijodiy hamkorligimiz bor. Boʻlmasa bir koʻrib chiqaylik, bizlarning maqsad harakatlarimiz yoshlarni tarbiyalamoq..,Gʻofur ota- oling koʻrib chiqing bu tazkiralarni “Ustozga taʼziya” asarimni ayaga tutqazdi, men esa-boshqalarini koʻrib chiqay, kecha oʻzoq, bu yerda sarosimamani darkor joyi yoʻq, boʻlmasa boshladik degandan Opaxonimiz,- men bu asarni 1958 yili oʻqib tanishganman, shoirni oʻzlari oʻqisin, deya, menga yalt etib qaradi. Shoshib qoldim, qoʻlimning kaftidan shunchalar ter oqardiki, uyaldim,-tortinmang deyishdilar har ikkisi ham. Javonlik qaldiroq ovozda asarni tik turib oʻqiy ketdim, goho, goh ser solsam Opaxonimiz kallasini xam qilib koʻz yoshi toʻkmoqda edi, bir soatchami, koʻproqmi asarni oʻqib tamom qilsam-da to holo ayamiz shu turishda koʻz yoshlarini kanda qilmay toʻkmoqda.., oʻrnidan turib tremodagi oynaga yaqinlashib, koʻz, koʻz mijjalariga, qosh-qaboqlariga boʻyalgan surmalarni artgach, qaytib kelasola meni achamladi, betlarimni oʻpti,-Homid Olimjon oʻlganmaskan, parvardigor qaytib beripti, deb oʻpkasi toʻlgʻancha xoʻrsindi, men ham entikib ketdim, koʻzimdan qatra-qatra yosh tomchiladi…
Gʻofur Gʻoʻlom ota,-bu asarlaringizni nashriyotga berib boʻlmaydi deyishdi. Zulfiya ayamiz esa,-zamon har doim bir joyda qotib turaolmaydi, zamin oʻz meʼyorida aylansa ham, vaqt hamma borliqqa ikki koʻzi bilan qaraydi, vaqt boshqa bir tusga kirib qolishi muqarrar, oʻkinmang, oʻksinmang hali vaqt keladi, sizning asarlaringizni qayta koʻrib chiqadilar, oʻz yoʻlini, manzilini topib oladi (bashorat qilishiga qarang).., men esa tarashadek qotib turar edim…
Zulfiya ayamizning,-Homid Olimjon oʻlgan emaskan, Xudo boz qaytarib beripti, degan, maqtovlaridan ilhomlanib (oʻzimdan ketib desam ham bemu-balogʻo) “Taypoq havuz” asarimni 1966 yil bahorida intiho toptirdim, ayrim joylarini, doʻst, hamkorlarimga oʻqib ham berdim, ular ichida KGB xabarkashlari, Shodi ismli doʻstim, Penayev Durdi hamkorim meni olgʻir itga tutib berishdilar, viloyat kom. partiyasining (Surxondaryo Termez shahrida) amri bilan KGB tomonidan habsga olindim 1966 yili kuzda. 1967 yil navruz kunlarida yopiq-yashirin gov, sud qilib “Partiya, Sovet organlariga toʻhmat” Uz. SSR jinoiy aybnomasining 112 “v” qismi bilan kontsentratsion lagerga yuborishdi, qaralovchiga qarshi oqlovchi deysizmi, oqlovchini tushumda ham koʻrganmasman. Akam sarosimaga tushib Toshkantda Gʻ-Gʻoʻlom otaxonni axtaradi, u zotni topolmagach, Zulfiyaxon ayamizdi topib hamma mushkilotlarni bayon qilgandan soʻng, ayamiz Rashidov qabuliga yuguradi. Ul zot esa KGB habsga olgan boʻlsa noilojman, 60-foyizidan ziyot BYuRO aʼzolari oʻsha elatdan, 40-foizga yetar-etmas aʼzolar millatimizdan deptilar, aya esa,-bir ilojini toping desa, Sharif Otaxon,-darvishlar singari tariqatgohdan yoʻl, ravish axtaramiz deb, ayaga tasalli berganlarkan…
Paytini topib Sharof Otaxonimiz Belanojko (Turkiston harbiy okrugining generali, BYuRO aʼzosi ham) bilan shikorga (ovga) chiqadilar, payt poylab men haqda gapning uchuni chiqaradi:-Bir yosh shoirni, bizning koʻz oʻnggimizdan chetda qolganmikin (toʻgʻrisi bizning aybimiz) KGB habsga oladi, sudlanib hozir “axloq tuzatish lager”da Lenin partiyamizning shanʼu shukuhiga halol sidqi dildan xizmat qilmoqda, juvonmarg boʻlmasin, yoʻli yoʻqmi shoirni ozodlikka chiqarsak, deb savol misolida Belanojko-ga murojaat qiladi, u,-oʻylab koʻraman. Natijasini biron haftadan soʻng shaxsan sizga yetkazaman, deb qoʻyoqolgan ekan.
Belanojko-eshitgan quloqlar bayoniga koʻra Suslov (Moskva kremilida markazqoʻm kotibi) ga, oilasi Suslovning xeshimikin yo zavchasining singlisimikin, ish qilib unga yaqin odam ekan. Suslov,-unday boʻlsa Brejnev nomiga ariza yozsin va boshqa bir yaqini ham. Belanojko,-Rashidovning aytishlaricha hech kimi yoʻq, otasi “Kurskaya duga” da frontda, onasi va ikki ukasi urushdan soʻnggi qahatchilikda ochlikdan vafot qilganlar, qip- qizil sagʻir, chaqqon akasi bormish, oʻshaning nomidan ham ariza tashkil etiladi. Boz Suslov tayinlabdiki arizalar Brejnevning stoliga emas, mening stolimga tushsin,-u yogʻini bajo keltiramiz deganlarkan xudojoʻy inson Belanojko. Koʻp oʻtmay Oʻzbekiston markazqoʻm –Sharof Rashidov nomiga Suslovdan stenogramma: “bir ilojini toping, shoir bachchani ozodlikka chiqaring”. Otaxon darrav bu xabarni BYuRO aʼzolariga yetkazadi, qulung oʻrgulsinlarning hammasi jim, faqat kallalarini qimir-qimir etkazishib oʻz roziliklarini bildiradi…
Tezda lagerda (Navoy shahri) qayta sud protsessi boʻladi, sud raisi oʻrtayashardan oshgan oʻzbek millatidan, uning har ikki yonida ikki komsomol javon qizchalar (sud majlisining maslihadchilari). Protsess koʻp ham davom etmadi, avvaldan meni lager spets. chastining boshligʻi mayor, lager zam. poleti podpolkovnik (familiyalarini eslayolmayman) rosa miyamni sovuq suvda chayqalab,-hech boʻlmasa aybimni qisman boʻynimga olaman desang seni “axloq tuzatish lageridan” boʻshatadi, boʻmasa yoʻq (goʻyo molning halqumidan arqonni yechgandek). Sudning raisi-aybingizga iqror boʻlasizmi degandanoq, koʻzimni shartta yumib qisman deganimdan sud majlisini yopiq deb eʼlon qildi, bir soatga qolar qolmas meni “axloq tuzatish lager”dan boʻshatib yubordi.
Zulfiya ayamiz eshitib hamdu sanolar oʻqipti, tezda meni, akamni Otaxon qabuliga kiritdi (ul zot tayinlagan ekanlar) mahtal boʻlmadik. Ikki qabatli charm qoplangan eshiklarni ochar-ochmasdan, Sharofxon ota boʻsagʻona oldida tik turgan holatda bizlarni kutib turgankan, yorugʻ chehrasidan ilohiy yogʻdular ufurgancha, meni yelkamdan tutib korgohining turiga taklif etdi, ancha suhbatlashdik, hamdu sano, pandu nasihatlarini tinglagach,-oʻgʻlim endi bundan buyogʻiga qalam tebratishni (qulogʻini pastga tortib) bas qilasiz, zamon koʻtarmaydi, deya, akamga qarab,-moboda ukangiz boz qoʻlga tushsalar hech kim qutqiraolmaydi, ukangizni jumhuriyatdan biron chetroq mintaqaga-Qozoqistonmi, Rossiyagami, shu tomonlarga joylashtiring, dedi mayin ovozda. Akam,-olib boradigan tayin joyimiz, tanish-bilishlarimiz yoʻq degandan, Otaxon osmonga bir tik qarab oldiyu (xudodan shafqat, yo rahmatidan soʻradimikin), kimgadir qoʻngʻiroq qilib, avval forscha, soʻng rus, oʻzbek tilida men haqda maʼlumot berib, kim-nimalarni tushintirdi, soʻng menga,-fors tilini bilsangiz kerak, men,-ha toʻgʻulib tugʻishganimcha dedim,-juda yaxshi, soz, akamga,-erta indin ukangizni Dushanbega Abdulxayr Qahorov (Tojikiston sov. minining raisi) ixtiyoriga olib borib topshiring, oʻsha yoqda tarbiyalanadi, hali yosh, u yogʻiga tashvishlanmang, deya, bizni gusel qildilar…
Ikki kundan soʻng xeshu toborlar bilan xayrlashib Abdulxayr Qahorov qabulida boʻldik, ul zot ham Sharof otaning pandu nasihatlarini takrorlab, qalam haqida gap ketarkan qulogʻini pastga tortib, bas deyishdilar,-bu yerlarda falokatdan sizni qutqaradigan shaxs Rashidov kabilar topilmaydi…, qaygadir sim qoqdi, bir nimalar deyishdiyu Rashidovning ishonchli odami ekan, deb gapini tamom qilishdilaru,-hozirning oʻzida sizlarni Usmon Moʻminov kutib turiptilar (Qoʻrgʻontepa shahar kom. partiyasining birinchi yetakchisi) deb, shu tomonga joʻnatib yubordilar,-menga,-agar bironta problema tugʻilib qolsa mana shu telefon orqali aloqa men bilan bogʻlang yoki eshik ochiq, telefon raqamlarini berdi. Usmon Moʻminovga uchrashdik, sotsialistik mehnat qahramoni ekan, darhol sogʻliqni saqlash vazoratiga qoʻngʻiroq qilib A.T Poʻlatov (jumhuriyat bosh xirurgi)-ga hamma ishlarimni jo bajo qilishdi, unga ham, tayinlab,-Rashidovni yaqin odami ekan, dedilar. Eng hayratli joyi shundaki barcha uchrashgan xudojoʻy shaxslar sof oʻzbekcha gapirar edilar.
Tojikistonda osmonni oʻpkuvchi yashil togʻlariyu, toshlari, avliyo-ambiyolarning ruhlari qullab, qanot qoqdim, goʻzal tabiati, saxiy insonlarga toʻla ekan, koʻp millatli elatlari (tojik, oʻzbek, rus, nemis, tatar, kavkazu boltihboʻyi xalqlar, koʻp sonli yaxudiylar…), xalqlari iymonu etiqodli, mehnatkash, mehmondoʻst, koʻngli ochiq, sheʼrxonlikka chechan xudoning bandalari ekan.
Tez orada chin dildan xizmatim boisi ular bilan apaq-chapaq boʻlib, xeshu tabordek boʻlib ketdim, ayniqsa laqay elati bilan, tojik suluviga uylandim, farzandlar koʻrdim.., xudo buyurgan manzilimni topdim-dedim ichimda…

Hol soʻrab kelganda akam soʻroqlab,
Andishalarimni bir-bir soʻzladim.
-Yoʻl toping qoʻtqaring, ketmang uzoqlab,
Qondoshga qondoshdek yigʻlab boʻzladim.
Xayrlashdik. Ketdi u. Gʻam yetagida,
Ortidan qoldim men boqib, moʻngʻayib.
Koʻmak yetmasa gar oʻz keragida,
Shohlar ham gadolar-ayanchli, gʻarib.

Moskovning Markazkom xonasigacha,
Qoʻllab, etdi uni halol axchasi.
Firoqning eng yirik donasigacha,
Moʻmay pul sehridan erir barchasi.
Yordam qoʻlin darhol choʻzishdi dadil,
Sharofxon otaga etdilar farmon.
-Shoirga javob ber, bir ilojin qil,
Bilimli insonlar boʻlmasin sarson.

Osongina boʻldi mushkilotim hal,
Rashidov chorlapti oʻz huzuriga.
Qabuliga kirdim boʻlmayin mahtal,
Dardimni soʻzladim Ota oʻziga.
-Havaskor qalamkash edim, gʻoʻr nihol,
Mashqlarim mazmuni kimgadir yoqmay.
Kulfatlar keltirdi boshimga hadsiz,
Yuribman men bugun yurtimga sigʻmay.
Sheʼrlarimning gʻoyasi koni zararmish,
Xalqqa qutqu solib, urarmish yoʻldan.
Kishanlasa meni-boʻlarmish xoʻp ish,
Shu taxlit hujumlar yogʻdi oʻng-soʻldan.
Xumoridan chiqqancha turtkilab oʻbdan,
Turmaga roʻpara etdilar axir.
Ayirdilar meni toʻgʻilgan toʻpdan,
Yordam bering ota, men bita sagʻir.
Koʻmakni ayamang, suyangan togʻim,
Jon yetdi ramaqqa, boʻlmayin uvol.
Qoʻridim, yosh tukmas endi qarogʻim,
Jonimning qastidan qaytmogʻim mahol!
Kuzatdilar meni oʻz dargohidan,
Mehr-la erkalab, ovozi gʻamgin.
-Sinib ketmay beli minglar ohidan,
Yer bizni koʻtarar, nolimay gʻamdan.
Shuur ham, zamon ham jilovlangandir,
Jilovi, sezibsan, nopok qoʻlida.
Hur fikr bugʻilgan yo ovlangandir,
Har doim hayotning soʻnsiz yoʻlida.
Vatan ham buguncha vatanlik qilmas,
Tayyormas farzandlar qadrin anglashga.
Ogʻir boʻl, bu kunlar abadiy emas,
Yogʻmasin balolar, ukajon boshga!
Oʻksik qalb ozurda manqurt dastidan,
Ne chora?-yoʻl oldim oʻzga oʻlkaga.
Qondoshlar duosi, dushman ahdidan,
Taskin berib mungligʻ aka ukaga.
Xayr, mening yoshligim kechgan dalalar,
Xayr, koʻcha changitib oʻtgan yoshligim.
Xayr, izimdan koʻz yosh sochgan yangalar,
Rozi boʻling, achchiq ekan taqdirim!…
*** *** ***
Tojikiston koʻksin ochdi beminnat,
Zumrad vodiy-Vaxsh maskanim boʻldi.
Eliga sidq ila ayladim xizmat,
Yuzim yorugʻ, koʻnglim gʻururga toʻldi.
Mehnatim mevasi boʻldi zoʻr iqbol,
Uchratdim bir qizni: dilbar nozanin.
Kasbimiz bir ekan: u ham shifokor,
Angladi pokiza qalbimning sasin.
Koʻksim ichra yurak-bezovta dunyo,
Muhabbat domiga u asir kiyik.
Dilbarim husniga dunyo sehri jo,
Olchalab, olmayuz, koʻzlari qiyiq.
Har oqsham bogʻ sayri, visol, roz aytmoq,
Bora-bora bizni ayladi moyil.
Qoʻl ushlashib, yonib yonma-yon yurmoq,
Bizni muhabbatga ayladi qoyil.
Tojiklar panggʻagan dilimni artdi,
Laqay el Bayozin pushtimga ortdi.
Baxt iqbol baxsh aylab endi bu elga,
Qasidalar yozay Sharofdek erga.
Xullasi Otaning ahdi beminnat,
Yaratdi shafqatu hududsiz ibrat.
Qator shamlar yoqib Sharof shomiga,
Yorugʻ yuz-la boqay iqbol shaʼniga.

Asrning 2000-chi yilimidi Sharof Rashidov otaxonning shaʼniga ikkinchi “Yaxshining yodi” asarimni yozish chun qulimga qalam ushlatdim. Toshkentga bordim, otani yaqindan biladigan tanish-bilishlarini, xeshu taborini qidirdim. Ukamning bilishlaricha jiyani akademik Uktam Oripov Tash. Mi-da boʻlsa kerak deb Tash. Mi-ga bordik, u yerdagilar Oripovni 15-chi klinik shifoxonasidan topasizlar deb tayinladilar, bordik, topdik, ancha keksarib qolgan ekan (bizga Samarqand tib dorulfuninda chala-chulpi, yolgʻondaka dars berganlarida javonlik payti edi). Salom berdigu alik olmadik, men,-Sharof Rashidovning hayot, ijodiga baxshlagan asar yozayotirman, sizdan otaning soʻngi ruhiy holatlarini bilmoqchiydim, desam, -u kishi qachonlar oʻlganlarku, soʻrab nima qilasan, deb oʻqraydi, men hayron, savol javobda na meditsina sohasida, na badiy ijot, siyosat, na iqtisodiyot sohasidami bum-bum, gaplari bir-biriga qovushmaydi, 4-chi sinf talabasi undan tetikroq. Birdan oʻz- oʻzidan “vizitnaya kartochka” sini menga tutqazmoqchi boʻldi,-mabodo xizmat kerak boʻlsa telefonlashib turamiz. -Axir domla rahm eting, men uzoqdan, sarhadlardagi sipohlarga talanib Tojikistondan kelganman boshqa sizni domlajon koʻramanmi, yoʻq, uyogʻini aytolmayman, ota haqida guvoh, hujjatlar yigʻmoqchiman, menga iloji boricha yori koʻrsating, desam,-yana vazoratga ketayotibman, vaqtim yoʻq, telefonlashib turamizni takrorladi. Ukamning achchuvi chiqib,-qoqilgan kundadek qimir etmaganiga qara, nima ham deyardik. Odamlar Sharof otaning ismini eshitgan zamon, yarim kecha uyquda boʻlsa-da oyoqqa qolqib tip-tikka toʻshagidan turib ketadilar, oh, voy-ey, maxluq-ey, deb meni qulimdan tutib,-ketdik aka dediyu chiqishimizda chap qoʻldagi korgohda juda pardoz berilgan eshikning ustidagi tabletkachaga kim qanday professor, balo-musmodonlar yozilgan-bu qizining kabineti, yelkamning chuquri koʻrsin bu alvostilarni deb, qoʻlimdan yetaklab pastga tushib ketdik, bunaqa goʻrsoʻxtalardan uchqun qidirmang, tezakdan uchqun chiqsa chiqar, bulardan chiqmaydi, qoʻshimcha qildi gapiga.
Yolgʻiz oʻzim Toshkentdan soʻrab-surishtirib Xursonoy (otaning yostiqdoshi)ni topdim, ochiq chehra bilan qabul qildi, mening ijodkorligimni bilgach. “Sharof ota” asarimni qoʻliga tutqazdim, kamchiligi boʻlsa aytasiz deb (onaxon ham adabiyotshinos-Samarqand universitini kim qachonlar xatm qilgan). Darsoxonni toʻkinga toʻldirib,-siz tortinmay oʻz uyingizdagidek, xudo ato etgan neʼmatlardan tatib turing, men hozir, deya, xonaning bir burchagiga oʻtib “Sharof ota” asarini oʻqiyboshladi. Biron soatdan soʻng oʻrnidan turarkan, ser solsam qovoq-koʻzlari shishinqiragan, qarogʻining oqlari qizargan (yigʻlagan boʻlsa kerak, oʻyladim ichimda), mening yonimga oʻtirdiyu yelkamga boshini suyab, yelkalarini silkillatgancha xoʻrsinib yigʻlay boshladi, men indamadim, nasihatgoʻylik qilmadim, bu holatda nasihatning foydasi yoʻq…
Ancha vaqtdan soʻng boshini yelkamdan oldi, yuzimga shishgan qovoqlarini, qizargan koʻzlarini tikib Sharofni bilarmidingiz dedilar, hali holo oʻpkasini bosolmay, men,-nega bilmas ekanman, boshimdan oʻtganlarni birma-bir naql qilib berdim. Onaxon Sharof otaning keyingi ruhiyatini, vafotidan soʻng, qabrining ustiga quzgʻunu qora-ola qargʻalar qoʻngʻanini, baʼzi birga tuz yegan naodamiy murtadlarni quzgʻunu qargʻalarga don tashib yurganlarini, boringki ularning bitidan itigacha paydar-pay soʻzlab berdi, aytgan gap-soʻzlarini oqizmay-tomizmay “Yaxshining yodi” asarimga kiritdim. Sayyoraga telefon qoqaverib topolmadi, Ilhomni soʻramadim, onaxon ham u haqda ogʻiz ochmadi (araqxoʻrligini eshitgan edim). Asal akani soʻrasam,-hozir kardiologiya institutda tahjiliy jarrohlik oʻtkazgan, ahvoli bir nav dedi. Ketishga ruxsat soʻradim,-ruxsat yoʻq, bir kecha ming kecha emas, yotib, hordiq chiqaring, hali esimga kelsa koʻp gapiradigan gaplarim bor, shoshilinchning oʻrni emas, Sayyorani kechgacha topaman, kitobingizni oʻqiydi…, men,-yoʻq dedim, ketmasam boʻlmaydi,
Yoʻl azobi, goʻr azobi deganlaridek sarhaddan uch kunga meni qoʻyvorgan, kechiksam balolarga giriftorman… Onaxon- sarhadi boshidan qolsin, goʻrsoʻxtaning boshini yesin, deb qargʻab ketdi, soʻng oʻrnidan turib,-boʻpti deb oshxonasi tomon oʻtib, gazetga oʻralgan bir kilocha oʻzbek pulini menga tutqazdi (oʻzbek sumining qadr qimmatini, dollarga nisbatan biriga yuzmingligini hamma biladi), olmadim, xafalashamiz, men pul uchun sarson-sargardon boʻlib yurganim-cha yoʻq, boʻlganim, boʻlishim qalamga suyangan qalamkashman, xudoga ming karra shukr och emasman, bu qingʻir-qiyshiq najoʻy harakatlaringizni qoʻyib turing, otaxonning shonu sharaf maʼnaviyatini bayroq qilib olganman, qoʻldan qoʻyvarmaslikka qasam ichganman, deganimdan soʻng onaxonning koʻngli choʻkib,-musofir ekansiz, musofiratda ozor chekmang degandim,… darhol boz oshxonasiga kirib, qaytib chiqdi, bir selofan xaltacha toʻla harxil shokolad qandlaru, pecheniylar, harxil qoq qilingan mevallar, bir nechta shilmoiy kulcha nonlar,-nevaralaringizga, quruq ketmang, mening dargohimdan, doim birga tuz tatib yuramiz xudo xohlasa, koʻzi yoshlandi, to koʻrishguncha ijodingizga muvaffaqiyat, onangizni xabar olganingiz uchun tashakkur, asarni tugatsangiz menga uchrashing deb orqamdan moʻltayib boqib qoldi…
“Yaxshining yodi” asarimni yozaboshlaganimdan onaxonning aytganlari koʻz oʻnggimdan lippilab oʻtaveradi: “Sharofning vafotidan keyin qiyomat qoʻpti, oʻzbeklarni bu safar-konturrevalyutsiyachi, bosmachi, oʻttizinchi yillardagi kabi (oʻtgan asr) xalq dushmani (umuman xalq dushman) demay “oʻgʻri, oʻgʻri oʻgʻrida”deb peshonasiga tagʻma bosdi, xayriyat oʻzbeklar Rossiya kishvarlaridagi hududsiz oʻrmonlaridagi son-sanoqsiz oq qayin daraxtlarni, kim qachonlar Aysberg (muz choʻqisi) ga urulib ummon ostiga qulagan “Titanik” kemasini oʻgʻirlamapti, deya, yoqangizni tutasizda qoʻyasiz. Oʻzbeklar, shaxsan Sh. Rashidov ham oʻgʻriymish, ha nimani oʻgʻirlagan ekanlar?,-paxtani, qaysi valomatning ekib undirgan paxtasini? Erta bahordan bola-chaqalarini chirqillatib ekib, navzod-chaqaloqni yuvib taralab, to yomgʻir-chachin ostida, qoru muz qatqalaqlariga oyogʻi toyib, yiqilib paxtazor dalalarida izgʻirin shomollardan yuz-qoʻllarining terisi kesilib, archilib, chanoqlarida bir dona chigitni ham qoldirmay (pestitsid zahar dorilarga qorishib) tergan paxtasini oʻgʻirlapti. Korpus buyrugʻidagi qoʻshimcha rejani (yuzini bir yuz oʻttiz qilish)-bajarish uchun Korpus gegemonlari qavoq osmasin deb “pripiska”-qoʻshimcha yozib koʻrsatish boʻlgan boʻlsa boʻlgandir (yuzini, bir yuzu ikki yo uch chizganicha), bunga ular “oʻgʻri, katta xofli oʻgʻri” deb atama nom qoʻygandilar-oting oʻchkirlar, ey Xudo! Nimalar ham demadi Sharof nomiga, nimalar qoldi aytmagani,-deb onaxonimizning diydasidan qatra-qatra yosh tomchilari arimas edi”… Asarni tugatdim “Yaxshining yodi” (oʻzbek xalqining zahmatkash farzandi Sharof Rashidovga ataganim):

Hech kimga sir emas kuhnadir biz bilgan dunyo,
Bagʻriga ne-ne sir asrorlar boʻla olgan jo.
Kimlardir gul ekkan kimlardir aylagan xazon,
Kimdir zahmatga gʻarq kimlardir yashagan oson.
Asrdosh, Vatandosh zahmatkash Sharofxon ota,
Umrini yashadi oʻzbekning tashvishin torta.
Ezgulik qadrini anglamas bir necha murtad,
Bagʻrini kemirib bir maraz shifo topmas dard.
Boʻhtonni oʻlchamay oʻylamay soldilar ishga,
Zulmat kabi parda tortmoqchi boʻldi quyoshga.
Orzusi tinchligu obodlik edi-ku uning,
Orzusi toʻkinlik va shodlik edi-ku uning.
Nafasin jilovlab shuhrat deb qaygʻurmagan u,
Dunyoda oʻzbegim tengsiz deb lof urmagan u.
Jizzaxu Mirzachoʻl tolein paxtadan koʻrgan,
Qarshi, Qaraqalpoq borligin nurga yoʻgʻirgan.
Fargʻona, Samarqand, Surxonning ertasin oʻylab,
Xorazm, Buxoro istiqbol rejasin suylab.
Yashagan Rashidov oz umrin soz umrin halol,
Qutlugʻ niyatlari oʻlkada koʻrsatib jamol.
Saxiylik nimadir tantilar oʻrganar undan,
Shu xislat uni tark etmadi tugʻulgan kundan.
Ijodiy mehnatdan el ichra topdi sharaf-shon,
Zahmatin sharaflab mukofot berishdi uch million.
Qoʻl qoʻydi tutmadi u pulni mukofot atab,
-Xizmatga roziman –dedi u,-quringlar maktab.
Oʻttiz yil qush uyqu yashadi bilmay oromni,
Elining gʻamida koʻtardi har subhu shomni.
Oʻzbek bekasiga boʻysinar zangori olov,
Har uyning ostonasin oltindan aylar Muruntov.
Der edi otaxon “besh yil tinch qoʻysalar bizni”,
Baxtiyor koʻrmoqni istardi Har oʻgʻil qizni.
Turmushda toʻgʻonoq illatlar ildizin istab,
Bu haqda kitoblar yozdi u maʼrifatli qalb.
“Yaxshining umri oz” deyilgan azaliy masal,
Otaning joniga chang soldi beomon ajal.
Elu yurt borligʻin baxsh etib oʻtli firoqqa,
Sharofxon otani eltishdi sovuq tuproqqa.
Ne-ne orzu-havas u bilan toʻproqqa ketdi,
Elning jonkuyari hech qaytmas bir yoqqa ketdi.
Nurning kushandasi azaldan erur zulumot,
Oʻzbekning baxtiga chang soldi bu gal xusumat.
Ota ketdi, afsus eng yovuz xasad oʻygʻondi,
Jabridan oʻrtanib hoʻl-quruq barobar yondi.
Sarboni oʻtgach oh, oʻzbekni oʻgʻri dedilar,
Boʻhtonni olqishlab dalillab toʻgʻri dedilar.
“Paxta ishi” deya atalgan ul baloyi jon,
Necha pok vijdonni xoʻrladi aylab nogiron.
Oʻzbek yurtda qayta boshladi qonli qatagʻon,
Durbin-la izlashdi makrni Ivanov, Gdlyan.
Qalblariga iblis qurgandek abadiy vatan.

“Istiqlol zinalari” roʻmoni. 91,92,93,94,95,96,97 betlar. Dushanbe 2010y. Sayt www.uzbekpoems.com Shoir Murtazo Ulugʻov.
Haligi onaxonimiz qoʻlimga qoʻymay tutqazgan selofan xaltachadagi qandu shokoladlarni bir etak nevaralarimga uzatdim. Toshkentdagi kata momanglardan sovgʻat deb, ular uymalashib sovgʻatlarni titkilib bunisi menga, bunisi senga deyishib, nogoh dollar topdik-qiy-chuvllashib qoldi, qarasam xaltaning tagida haligi gazetga uralgan oʻzbek sumlari, hovlidagi vannaga suv toʻldirib bir necha kun oʻzbek sumlaridan zarvaraq, zavraq yasashib oʻynab yurishdilar, indamadim. Nevaralarimdan biri Hasan ismlisi -Bobojon qachon meni Toshkentga kata momomning oldiga opborasan, shokoladlari shuncha shirinki, borsam koʻp-koʻp “Kinder” shokolad beradi deb, erkalashini qoʻymas edi…
Esim qursin bir narsani aytmoqchiydim, xulyo qurgʻirim parokanda boʻldimikin.., e yugʻ-ey, xudo koʻrsatmasin…, ha esimga keldi: 1998-chi yili Sh. Rashidovning 80 yoshligi xotira yubileyi boʻladi degan xabarni eshitib , sarosima Samarqandga borib “Zarafshon nashriyoti” uyining hovlisiga kirasolib, hovlini shipirib, surtib yurgan qarovulga uchradim, raisini ismu sharaflarini soʻradim, qarovul-shuni ham bilmaysizmi, kata fizik olim, 17 yil pedagokika dorulfununda rektor edi, istiqloldan soʻng bizga rais, Homid Olimjonning zoʻriyotlaridan, huv ana kabineti…, Rais xonasiga toʻgʻri kirib bordimu, men shoirman degan gap ogʻzimdan chiqib ketdi (shoir boʻlmasam-da). Rais darov oʻrnidan irgʻib turib koʻrishdi, kreslodan joy koʻrsatdi, tezda “Sharof ota” asarimni tutqazdim, arzigulik boʻlsa chop qilasizlar deb. Qaydan boʻlasiz? Men,-pusmodon joydan deb yolgʻon aytdim. Stolining yuzini qogʻozlardan boʻshatib, padnistni turli xil qandu-konfetlaru bodomu yongʻoq, mavizlar, Samarqand soyada quritilgan qora, tillo rangli mayizlarga toʻldirib tashladi, kotibasiga-bironta pashmi-poʻchoq kimsalarni kabinetimga yoʻloqtirma, yonimda mehmon bor-tayinladi, limon choy tayyorlab, padnisni koʻrsatib marhamat deyishdi. Raisning ogʻzidan Sharof ota haqida biron arzgulim kalima chiqmadi, orqasiga qarab-qarab hadiksiragandek gapini davom etdirardi, ser solsam pusht tomondagi devolda Karimovning kattakon portreti osigʻliq ekan. Asarga barmoq uraboshladi,-ancha salmoqli asar ekan deb, bir kishini telefon orqali chaqirib asarni berdi, u kishi chiqib ketib, bir soatcha vaqtdan soʻng kelib raisning qulogʻiga nimalarnidir deb shivirladi, anglayolmadim…
Asarimni chop qilurmikan degan maqsadda keluvdim, desam rais ketini stuldan sal koʻtarib, yana qoʻydiyu ha, toʻgʻri chop qilishga yordam beramiz, asaringizni palon joydan qaytdan oʻtkazib keling, narxini shundan soʻng aytaman, sarosima boʻlmaylik, aniqrogʻi mana shuncha yuz dollar deb, sezmay qoldim, ikki qoʻlidagi nechta sanogʻli barmogʻini koʻrsatganini. Mening,-Otaxonning yubiley toʻyigacha chiqarsak degan orzuyim bor, rais lom-lim demadi, meni juda hurmat, eʼtiqod bilan hovlisining darvozasigacha kuzatar ekan-rais, haligi koʻrsatgan barmoqlaringizning sanogʻini yana qayta koʻrsatsangiz dedim,. Rangi quti oʻzgarib, tezda xayrlashib, iziga qaramay qaytib ketdi…
Nima qilishimni bilmay, kallam churullab, esankirab koʻchada borayotganimda, lap etib Joʻraqul Ajibning “Quyosh qoraygan lahza” asaridagi bir ajoyib lahza koʻz oldimdan oʻtaboshladi: “-Sizni bosh muharrir chaqiriyapti, kotiba qizning quriqqina soʻzi xayol ogʻushida oʻtirgan Ahmad Karimiyni oʻziga keltirdi…, eshitdim, Gulyuzxonim… – unda oʻrningizdan qoʻzgʻaling!-nima uchun?-hayron boʻdi jurnalist. -Bosh muharrir biror tomonga qochib ketmaydi, chamasi boraqolarman, axir…
-Hozir borishingiz zarur-da,-dedi Gulyuz turgan joyidan qimirlamay.- Ahmad aka, hardamxayol boʻlib qolibsiz-ku… -Qiz oʻzining gapidan nashʼa qilib kuldi. –Bosh muharrirning chaqirgani yodingizdan koʻtarilib ketadi. Oxir-oqibat esa men gap eshitaman… -Ketdik boʻlmasam… Olim Salimovich jurnalistika jabhasida tasodifiy odam edi. Ilgarigi bosh muharrir mamlakat jurnalistikasining yetakchi siymolaridan biri boʻlgan Asadullo Sharif kutilmaganda dunyodan oʻtdi-yu, yana ham sira kutilmaganda Olim Salimovich oradan bir hafta oʻtmay marhum muharrirning oʻrniga tayinlandi.
-Olim Salimovich Salimov shu bugundan eʼtiboran “Sharq nidosi” gazetaga rahbarlik qiladi, – deya uni tanishtirgan edi hukumat mahkamasidan kelgan masʼul shaxs, – Olim Salimovich respublikamizning taniqli kishilaridan biri, texnika fanlar nomzadi, bir qator ilmiy risolalar muallifi…
“Bu bosh muharririmiz qaysi turkum shaxslarga mansub ekan, – deya xayolidan kechira boshladi Ahmad Karimiy, Olim Salimovichning nimanidir deyishini kutib oʻtirarkan. – Bilishini biladigan bilagʻonlar sirasiga kiradimi yoki bilmasligini bilib, maqsadiga yetadigan, yeta oladiganlar xilidanmikin? Ishqilib, bilmasligini bilmaydigan nodonlardan boʻlmasin-da. Unda faqat oʻzi emas, bizni ham jaholat botlogʻi sari boshlab boraveradi…”
Jurnalist oʻz fikridan nashʼa qilib kulimsiradi.
-Jilmayapsizmi? – deb soʻradi bosh muharrir unga eʼtibor bilan tikilarkan. – Bekordan bekorga telbalar kulishadi…
-Qalam ahlining sogʻi yoʻq, – deya oshkora kuldi Ahmad Karimiy bu gal. – Qalamga suyanib hayot kechiradigan odamlarning barisi ham telbanoma boʻlib qolarkan.
-Siz aytgan gap biz uchun aksioma boʻlolmaydi.
-Bilmadim, – deya yelka qisdi jurnalist. – Aksioma boʻladimi, teorima boʻladimi, lekin men haq gapni aytdim qoʻydim…
-Aksioma nima ekanligini bilasizmi oʻzi? – dedi bosh muharrir. Ayni paytda u oʻzining chindan ham olim, fan nomzodi ekanligini Ahmad Karimiyga bildirib qoʻyishni istardi. – Maboda oʻrta maktabda tahsil olmagan boʻlsangiz…
-Menga tushuntirib oʻtirishga hojat yoʻq, Olim Salimovich, – dedi Ahmad Karimiy bosh muharrirning suzini boʻlib.-Aksiomaning aniq fanlarda isbotsiz qobul qilinadigan qoida ekanligini yaxshi bilamiz. Oʻz-oʻzidan koʻrinib turgan va rad etib boʻlmaydigan haqiqat ham siz tilga olgan aksioma hisoblanadi.
-Qani oʻsha oʻz-oʻzidan koʻrinib turgan va rad etib boʻlmaydigan haqiqat…
-Kulimsiraganim uchun meni telbalar qatoriga qoʻshyapsiz,-dedi jurnalist muloyimlik bilan. –Siz adashmadingiz, xudi shuning oʻzi rad etib boʻlmaydigan haqiqat-ku…
Bosh muharrirning yuzi yana ham tundlashdi. Maʼnaviyat boʻlimi muharririning bilagʻonu betgachoparligi unga yoqmayotgan edi…
Joʻraqul Ajib… “Quyosh qoraygan lahza” 276, 277, 279, 282 b. Dushanbe “Irfon” 2001 y.
Xursonoy onaxonimiz bilan suhbatda,-Sharof otaxoningizni xotiralarini abadiy baddiylashtirmoq uchun Toshkantda boʻlmasada anchagina ishlar qilingan, Jizzaxda katta xiyobonida oʻrnatilgan tosh haykal (kindik qoni tomgan ona vatanida)muzeyi oʻsha shaharda, bir necha bor ziyorat qilganman, ancha salmoqli, yana Paxtakor tumanida (Jizzax viloyati) N-chi (raqami yodimda yoʻq, eslayolmayman) sovxozda ham muzey bor emish, borolganimcha yoʻq, Sayyora borib koʻrib kelgan, nasib etsa men ham bormoqchi derdi. Jizzaxga bordim oʻsha aytgan yilim, “Zarafshon nashriyot” da ishim baror olmagandan soʻng, Otaxonning tosh haykalini ziyorat qildim,hamdu sano aytib, fotiha kalomini qaytardim. Muzeyni qidirib topdim (Xursonoy ayamiz bir oʻrta maktabning yonida deganlardi), muzeyga kirayotganimda ikki qizcha qarshi chiqib, chipta oling dedilar, men esa-qizlarim men shoirman, kissamdan sariq chaqa topolmaysiz, choʻmtagimning tegi koʻrinib yotibdi, ishonmasanglar qaranglar deb, shimimning choʻntaklarini teskari agʻdarib koʻrsatdim, kulishdilar, boʻpti kiravering deb muzey eshigini ochib berishdi, kirdim, katta baland bino-jelezobeton plitalardan tiklangan, tomida qoʻpol jelezo-beton plitalar, oʻrtasida qator shunga oʻxshash tirkak sutumlar (balandligi taxminan 10 metircha keladi), yon, teppa betonlarning shuvoqlari koʻchib, zanglagan qoʻpol armaturlari koʻrinib yotipdi, tom tepasi panggʻlab magʻor bosib ketgan, uzluksiz tomchi tomadi-yomgʻir chachin mahali edi, pollari qoʻpol yogʻoch taxtadan, rangi tusini ajratib boʻlmaydi, yuqoriga toʻshalgan gilamlarning shittasi chiqqan, sal quruqroq joyga qayirib, sudrab etib qoʻyilgan. Toʻrt tomondagi baland jelezonbeton plitali devollar tomidagidan battar panggʻlagan, shuvoqlari allaqachonlar koʻchib ketgan, ayrim yon terezalariga shisha vazifasini bajarguvchi qogʻoz-kartonlar qoqilgan, muzey emas otxonaga oʻxshab toʻripti. Muzeyga ser soldim: kirishda chap qanotda zangori baxmaldan toʻrt burchak devolcha, oʻrtaliqda rahmati Otaxonimizning portreti munggʻliq boqib toʻripdi, yon tomonlarda osigʻliq har turli jurnalu sargʻayib ketgan gazetlar, otamizning kreml dohiylari, xorijiy mamlakatlarning partiya rahnomalari bilan tushgan katta-katta turfa rasimlari, koʻpdan-koʻp sanogʻi yoʻq iqir-chiqirlar, yon devollarda ham shunaqa hashamatlar, tomning shiptiga ser solsam ancha xilvat-ochiq joylarda qaldirgʻoch ashʼyonlariyu qumrilarning ingichka choʻpdan yasalgan xonachalari, oʻyladim, zeb berish uchun musovirlar yasab berganmikan muzeyni yashnashi uchun deb qizlardan soʻradim,-yoʻq domla, oynasi siniq terezalardan oting oʻchkir har xil parrandalar uchib kiroverib bezorimizni chiqargach, sinik shishalar oʻrniga qogʻoz kartonlar urib berishdi-xudojoʻy odamlar, hozir na qaldirgʻoch na musicha uchib kirolmaydi, bir yoʻla qutildik deyishdi. Muzeyning biron joy burchaklarida kitoblarni, shu jumladan Otaxonning badiy asar kitoblari koʻzga tashlanmadi. Men qurulish binolarini koʻp koʻrganman, qurilish maromlarini yaxshi tushunaman, bu korpus aniq maktabning sportchilar zali-ku desam, qizlar gapimni tasdiqladilar,-ha yonimizdagi maktabniki deb qoʻyishdi. Maosh olasizlarmi desam,-boʻlmasachi har oy choy chaka berib turishadi maktabdan… Qarib 4-5 soat muzey va uning atrofini aylandim, muzey tomon yurgan biron odamning shivirini payqamadim. Muzey boshligʻi kim, qayda desam,-bir nafaqaxoʻr fizika-matematika muallimi, kabineti huv ana! Hovlining u chekkasida muzeyga qarama-qarshi uzun polupadval xonani koʻrsatdi. Bordim. Muzey boshligʻi bilan suhbatlashdim, muzeyning achinarli ahvolini aytdim,-har kun maktab (maktab tarafni kursatgancha) talabalari kelib yuvib artib ketardi, bugun negadir daraklari yoʻq, biroz vaqt jim turib, hukumatga borib aytaman (nimani aytadi tushunmadim). Yugurib-eladigan biron adabiyotshinos, maʼrifatparvar viloyatdan inson topilmaydimi, deb soʻrasam, -kim ham bepul mardikorchilik qiladi dedi. Davlat fondichi degan savolga,-muzey biron mahsulot ishlab chiqarib oldi-sotti, berdi-oldi qilmasa mablagʻ qaydan keladi dediyu quydi. Men oʻtgan yili aniq jizzaxlik oq-qarani tushunadigan odamdan muzeyga “Taqdir”, “Soljenitsin bilan gurung”, kitoblarimni berib yuborgan edim, u kitoblarda Sharof Rashidov toʻgʻrisida ancha badiy gaplar koʻp, ota haqida ayrim xotira-tazkiralarimni yuboruvdim, muzeyda ularga koʻzim tushmadi desam, darhol oʻtirgan yozuv-chizuv stolini tortmalarini ochib, axtarinib ketdi, mana ular deb stol yuziga qoʻydi, bechora kitoblarim, berib yuborgan xotira-tazqiralarim yoʻqolmagan ekanlar, chang bosib ketgan. -Nega muzeyga qoʻymadingiz, muzey devollarini kamirmasa kerak dedim…, ancha vaqt qarshisida osigʻliq gulu-gulchamanlar bilan yasangan Karimovning katta porteritiga koʻzi moʻltayib karab toʻrdida, lom-lim deb ogʻzini ochmadi, indamay qimir etmay, goʻyo qurugan choʻptay qotib turaverdi… men xayru xush ham qilmasdan koʻzimga yosh qalqib chiqib ketdim…
Soatga ser solsam vaqt kim qachon peshindan oʻtib ketgan, Onaxon-Xursonoy eslatgan sovxozdagi muzey esimga tushdi, tezda transport topib Paxtakor tumaniga, soʻng aytgan N-chi sovxozga kechgacha yetib bordim, sovxoz idora qaravulidan muzey haqda surasam, -ha bor, lekin men borib koʻrmaganman, qulfu kalitda doim, huv, ana koʻrayapsizmi, avval SSSR davrida biblioteka edi, hozir muzey deyishadi, qandaqachi desam,-bilmayman, direktorimiz biladi deb qoʻyaqoldi. –Borib koʻrish mumkinmi?-soʻradim,-borsangiz ham kirolmaysiz, kalitini direktor oʻzi bilan olib yuradi,, hozir uni topolmaysiz, Toshkantga ketgan, bosh buxgalter ertaga yo indin yetib kelarmish dedi. Asosan hamma sovxozning ishlarini bosh buxgalter boshqaradi,-qoʻshib qoʻydi qaravul. Sarson-sargardonni bir yoqqa qoʻyib, diplomatimda qatti-qutti non boʻlaklarni (ular ancha edi) qaravulxonada suvga, sovuq choyga ivitib yeb, qornimni qapaytirib, idora qaravulining ruxsati bilan tushagida yotaverdim, ikki kecha tunadim, uchunchi kun erta saharda barakatopgir qaravul oʻygʻotib-direktor uyida, kecha kechqurin kelgan ekan, hovlisining devolini uzoqdan (500-600 metr chamasi) koʻrsatdi.-Idoraga kelmaydimi?-soʻradim,-yoʻq, sizga aytimku hamma ishlar bosh buxgalterning ixtiyorida deb,bir-bir yarim oylarda idoraga kelib, oʻzini bir koʻrsatib ketadi, kim allanarsalarga pechat urish uchungina keladi, pechatni charim xaltachaga solib qoʻnjidan tushurmaydi,, yaxshisi uyiga soat 09-lardan soʻng boring, ayni shu soatda uyqudan turadi…
Bordim, uyida, verandaning taxta urilgan baland chorpoyasida zavchasi bilan nonushta qilayotganlarkan, ostonani hadlab kirib salom berdim, kallasini bilinar-bilinmas qimirlatganday boʻldi (alik degan boʻlsa kerak). Adras koʻrpachalar toʻshalgan, ikki yonboshida iraqi burma yostiq, kitfiga zarbop chopan tashlagan, gʻoz tarbayish moqomida oʻtiripdi (Xudayorxonning oʻzi deysiz), rosa kekkaygan, toʻla gʻintik tanasi oldidagi past-chorpoyali naqshlangan zargar stolga yopishgan, bir qoʻlida tovuq gushtimi, qaynatilgan bir porcha qoʻy gushtimi, ogʻziga ikki buklab itarmoqda, ikkinchi qoʻlida sochoq, goh, goho ogʻziga tegizib qoʻyadi, ovqatni chaynashi ham ajoyib, pastki jogʻi eshilib tez harakatda (tegirmon toshi deysiz), chaynab chalpillatish ovozi bemalol 10-15 metr masofadan bemalol eshitiladi, dastarxon ustida bir nechta yulduzchali chiroyli shishada chagʻir (konʼyak), goh,, goho bir qultum, yarim qultim chagʻir xoʻplaydi, zavchasi chap yonboshida olma, mandarin, banan archib, uzum donalarini saralab mandarin boʻlaklari bilan ogʻziga tutqazadi. Men maqsadimni hamon ostono yonida tik turib aytdim,-shoirman, Sh. Rashidovning hayoti, ijodiy qirralari haqida asar yozmoqchiman deganimdan,-men ham shoir, uncha muncha narsalar yozib tashlaganman, siz ham menga qalamkash shogird tushmoqchimisiz dedida, ikki, toʻrt satr sheʼr oʻqidi, ogʻzi toʻla, toʻligʻicha chaynalmagan goʻshtni hali yutolmagan, ovozi sulakayu chaynayotgan oziqa orqali (aralash, quralash) chiqayotgani bois satrlarini uncha-muncha aniqroq farqlash qiyin edi, chagʻirni bir huplab ogʻzidagilarni yutgandan soʻng ovozi sal ravshanlashdi, qofiyalarini aniq eshitdim, lekin mantiq yoʻq, hijolari goh koʻp, goho choʻzincharoq barmoq vazniga, aruz vaznlariga yaqin bormaydi, mijoz, tashbeh, tavsif, tazot (mutazot) qayda deysiz, toʻgʻrisi kuylagan nooʻrinli satrlar koʻchaning gapi. Toʻxtagandan soʻng toʻqqiz qoʻyaboshladim (ichimda kalaka qilib),-satrlaringiz menga yoqdi-nimasi yoqdi-oliy darajada oq sheʼrning oʻzi dedim. Zavchasi –sheʼr oq, qizil, nopormon qoʻngʻir ham boʻlarkanda, deb erining biqinini nuqudi, eri- u yogʻini tushunmadim, bu nomardning gapi, tuyaning quyrugʻini koʻzlab otganday. Men shoshib-pishib,-ustoz- “oq sheʼr” ni Shekspir, Gyuti, Navoiylar yozobilgan, ulardang soʻng bu janrga hech kim yaqin borolmagan (yana tuqqizni oʻn toʻqqiz qip gap qotdim,).- Men aytgan shoirlaringizdan ziyotmi?- Ha; ziyot boʻlsangiz ziyotdirsizu kam emassiz, chagʻir hupladi, men,-oq sheʼr sheʼrlarning eng zoʻri, bosh barmogʻimni tik qilib koʻrsatganimdan ogʻzini katta (ogʻzi toʻla tillo tish ekan) ochib, ogʻzidagi tillo tishlarni menga koʻz-koʻz qildi, men qoʻshib quydim,-Homid Olimjon boʻling-e deb. Ogʻziga ikki qullab goʻsht tiqayotganida chagʻir ham huplab nogoh tuyildi, bugʻulib yoʻtalib rangi-ruyi koʻkarib koʻzlari xonasidan (kosasidan) chiqayozdi, zavchasi menga alo-bula qarab, ikki qoʻllab erining pushtiga suq, suq, suq, deya mushtlab ketdi (ichida shu tuturigʻi yoʻq kelgindining suqumi degan boʻlsa kerak menimcha), menga yegiday qaraganidan tusmol qildim. 15-20 daqiqa oyogʻimda tik turaverishdan,- unday boʻlsa men ketaqolay, muzeyni boshqa bir bafurja kunda tamosha qilarman deganimdan, -betoqatsiz, sal, toqat qiling, soatiga qarab 1-2 daqiqadan soʻng shofyorim hozir boʻladi, ishingiz oʻylaganingizdek boʻladi, muzeyni rosa tomosho qilib toʻymaysiz dediyu chagʻirni bir hoʻplab ogʻziga goʻsht tiqaboshladi, menga tez-tez qarab qoʻyardi, ogʻzimdagini tagʻin tortib olmasin deganday, aqalli mana bu burchakka oʻtiring ham demadi, oyoqlarim tik turmoqdan tolib ketgan edi. Shofyori, “adidas” sportchilar kiymida kirib keldi, u choʻntagini, bu chuntagini kavlab kaletni shofyoriga berar ekan -mana bu mehmonga muzeyni ochib berasan, xohlagancha tomosho qilsin, yaqinda Sayyora jiyanimiz kelib koʻrib koʻngli choq boʻlib ketgan edi, hamma eksponatlar yoqipti, nasib boʻlsa Xursonoy chechamni ham taklif etmoqchiman, bijgʻib yotgan shaharda juda horiqqan deb eshitdim, mana oltin vodiylarga kelib toza havolardan toʻyib ketsin, muzeyni ham bir bora tamosha qiladi, rosa eri Rashidov togʻayimiz yaratgan zumrat vodiyni kezib dam oladilar, toʻxta shofyoriga,- marmar hovuzga (uyining orqa tomoniga ishora qilarkan) suv tuldirdingmi, bir-ikki qism xlor ham tashla, kechqurinroq kalla otaman. E, esimga keldi xlor deganimdan, muzeydagi chivin, kasratki, oʻrgamchaklarni xlor chachib oʻldiraman degan eding, qoʻy teginma, ular ham xudo yaratgan joni borlar, qargʻishi tegadi, goʻrga eksponatlarni tamosha qilaversin, oting oʻchgirlar hojat, axlatxonadan, bari-bir uchib kelaveradi…
Xlor, eksponatlarni rangsizlantiradi, esingda tut…
Shofyoriga,-shoshmay tur, gapim chala qolmasin, mehmonga tayinlaydigan gaplarim koʻp. Menga yuzlanib,-menga shogird tushmoq chiydingiz shekilli, ismingiz nimaydi,-men Murtazo (durust eshitmadi chogʻi),-e,e, Mirzachoʻl, otingiz ham bizning oltin vodiyga uyqosh ekan, menga murit tushmoqchi boʻlsangiz “ikki qoʻlda oʻnta panja borligini” har holda esdan chiqarmang “qozonga yaqinlashsang qorasi, yomonga yaqinlashsang balosi yuqadi”. Mana men koʻp odamlarning soyasini yoqtirmaydigan adib, yalchitib sheʼr yozolmaydigan shoirlarni, dimogʻi baland muharrirlarni bilaman, odam-podam emas ular, masalan: Erkin Voxidov, “Yoshlik” joʻrnalining bosh muharriri, Rauf Barfi, Shavkat Mirzo, Olimjon Boʻri, Askar Mahkamchalar, men udoqachilardan emas. Sheʼrlarimni chop qilmasalar, aslo qimsasinlar, Yevropa mamlakatlaridagi xorijiy almonaqlarda chop qilinsa (chop qilinadi albatta) soʻn ularga koʻrsatib qoʻyaman. Men koʻngli ochiq odamman, yuz-koʻzing demay betga choparman, toʻppasday-toʻppasday murit tushgan shogirdlarim bor. –Kimlar desam,-mana yoningizdagi yigit (shofyorini koʻrsatib), yana bir shogirdim idoram xodimi. –Bosh bugʻaltirmi?, desam,-yoʻq ekonomistimu chechangiz (zavchasiga qarab)…
“Shashmaqom” musiqasiga menu begimxonim (zavchasiga boqib), shofyorimu bosh bugʻaltirim-havasimiz aytib boʻlmaydigan oliy darajadan-da ortiqcha, yaqinda Toshkantga borib, madaniyat vaziriga yalinib sovxozga maxsus “shashmaqom” hofizlari Farrux Zokirovlarni olib keldim, boshqa mintaqalarga tashrif buyurmasligini tayinlab. Farrux Zokirovlar “Shashmaqom” ni kuylab koʻngillarni yayratdilar. Men,-Farrux Zokirovlar estrada “Yalla” ansanbli emasmi desam, “shoir” direktorning chehrasi tund, koʻzlari ola-bula boʻlib,- “Lola” ansablimi, “Oʻchquduq” mi, “Tri kolodtsa” mi ishingiz nima “shashmaqom” ni bus-butun, toʻligʻicha egallaganganlar, mana mening begimim ham (zavchasini koʻrsatarkan) “shashmaqom”ga jazman, har doim Saodat Qobilovaning “shashmaqom”ini kuylashdan tinim bilmaydi, javonlik paytida Tuman madaniyat uyida raqqosa edi degandan zavchasi yugʻon erkaklarga xos gʻadir ovozda kuylay ketdi:

-“Dugonalar bormisiz, omonmisiz, yor,
Bor boʻling, omon boʻling, omon boʻling yor.
Korvon koʻrdim tuyalari boʻzlab kelar,
Nor tuyada meni yorim izlab kelar.

Menga bergan vadalari esdan chiqib,
Ostonasi tillo yurtni koʻzlab kelar.
Peshonangga yozganidan ayrilma yor,
Jonim chiqar qoʻshiq aytsam qayrilma yor.

Men,-oxirgi misralar Sherali Joʻrayevning ohanggi-ku deb ogʻiz ochsam,-Sheraling “oʻta muttaham oʻgʻri” Saodat Qobilovadan oʻgʻirlagan bu “shashmaqom”ni, “oʻgʻri oʻgʻrida” boshqa narsa emas deb qariyib eri-xotin ikkovi menga hujum qilaboshladi,-bu “oʻgʻri” ni Shohonshohimiz Karimov ham yaxshi taniydi deganlaridan, ikki qoʻlimni koʻkrak qafasimga yopishtirib,-tavba qildim ustoz deganimdan biroz yumshadimi,-boring muzeyga, soʻng aqlingiz kiradi, yana menga shogird tusharmish deya, zavchasi tomon oʻgrildi…
Muzeyga bordik. Ikki tabaqali apilka qorishmadan yasalgan eshik, ikki qirrasiga yugʻon simdan qopishtirilgak zulpakda doqqi yunusdan qolgan osma qulf, kiraberishda oʻng qoʻl tomondagi burchakda kattakon rangi oʻchgan stol ustiga yoyib tashlagan gazetlar, turfa jurnallar, tik boqib turgan Otaxonning porteriti, yon veridagi gazetu jurnal jiltlarida Sh. Rashidovning Xrushchyov, Brejnev, Podgorny, Kosigin, Romanov, Rozimovskiy, Kunayev, bilan tushgan rasmlar. Atrof tevarakda qora, koʻk, nopormon, pistaqi govzanburdan sal kichikroq son-sonoqsiz chivinlar sayr qilib qoʻnib, uchib yuriptilar. Otaxonning yuz-koʻzlariga “eksponat”-gazetu jurnallarga haligi boʻrdoqi chivinlarning axlati shunchalar koʻpki, (eksponat) larni, Rashidovning chehrasini shu qadar boʻyab tashlaganki, tanib boʻlmaydigan darajada, xuddi Misr ehromlarlarining qadimiy naqshlariga oʻxshab ketadi, ayrim joylari farovonlarning kanizagu begimlariga, ikki oʻrkachli nor tuyayu togʻ echkilariga monand…
Ichkari xonasiga kirdim, devolu shiplari diqqatimni tortdi, jelezobetondan tiklangan, tomida ensizroq plitalar (Jizzaxnikiday uzun, enlik emas, uzun-baland tilkovlari yoʻq), poli tsement, ikki yoniga mana-mana sinib uzulaydigan, rangi-toʻproq rang, koʻp qabatli taxta polkalar to shipgacha (oldin bibliotekaligi shunday koʻrinib turipti)-ki polkalarida shunchalar koʻp gazet jurnallar, qandaydir jilti, ichi oʻnggʻib ketgan kitoblar, shunchalar achinarli holda…, qoʻyaverasiz, mana sizga “ekponatlar”, devolning ochiq joylariga shunaqa “eksponatlar” gul miq qoqib osib tashlagan; “eksponatlarni” haligi govzamburlar axlatlari bilan bulgʻab tashlaganki, naqshlariga boqsang, koʻzing tiyralashib, boshing aylanadi.
Katta tereza ramkasi, armatur panjaralari bilan, jihozlangan, yarimidan koʻprogʻining shishalari yoʻq, tovuqxonaning oʻzi deysiz, terezaning manglayi ustida “Shohonshoh” Karimovning kattakon portireti, uni ham govzambur-chivinlar axlat toʻkib, talab tashlagan, yonlarida musicha, qaldirgʻochlarning ashʼyonlari. Devolu shiplarida son-sanoqsiz oʻrgamchak toʻrlari, oʻrgamchak, kaltakaloslarning (kasratkilar) turfa xillari toʻlib toshgan, bir-birini “dashinbachoq” oʻynagandek quvlashadi, hamma beton devollari mogʻor bosib pangnagʻan, muzeyning ichida nafasim qisildi, jismujonim qaqshadi, yuragim dosh berolmay tashqariga chiqdim. Shofyor meni qandaydir kalitlarni qoʻlida oʻynatgancha kutib turgan ekan,-qalay dedi, men esa nima ham deyardim,- “MIQTAY” dedimda qoʻydim.
“Shoir”-direktorning shogirdiga,-terezaga shisha topilmaydimi desam,- aka, jovun-chachinda tomidan shirallab shunchaki tomchi tomadiki, tozalab ulgurmayman, shishalari boʻlmagani yaxshi deydi “shoir”-direktor ogʻam, shomol urib suv-tomchilari koʻllatgan pollarini tez quritar ekan. Men,-ajoyib fazilat, fizikoviy-ximiyaviy-ilmiy topindiq-ku dedim.-Ha bizlar shunaqa-da deb qaqirlab kulaboshladi shofyor…
Shofyor,-koʻrdingizmi “shoir”-direktorimning hovlisini, muzeydan ziyot boʻlsa ziyot, kam emas, bir gektarcha meva daraxtlarning tanalari oqlangan,-koʻzim tushuvdi, tandurxona, oshxonalari ham, huv ana peshtoqlari qiblaga qaragan uzun 300-400 metrcha yaltillatib oqlangan, old tomoni esa setka bilan mahkam-imoratga ham koʻzim tushuvdi,-ha, dedi shogirdi, tovuqxona, 400-500tacha tovuq saqlanadi, men-sovxozning tovuq fermasimi, deriktorning hovlisidan boshqa yer qurib ketganmidi desam, shogirti kulib,-oʻziniki, har kun 5-6 satil yigʻishtirib olingan mayaklarni Toshkentlik korchalonlar moʻmay pul berib olib ketadilar. Yana siz uyining orqasidagi ajoyib jihozlangan, oqlangan imoratlarni koʻrmapsiz-da, u yoqqa 30-40 ta bogʻlov buqalar barzagovdek, bir suruv gʻisor zotli qoʻylar qoʻtonda boqiladi, uchta miniladigan boʻroq yulduz sifatli otlar, Pyotr I minib yuradigan toʻrt charxli poytini ham bor. Yengil moshinasi yoʻqmi desam,-nega boʻlmas ekan, 4-ta “Neksi”, bitta “Shevra”lari bor, oʻgʻil, kuyovlaraning ostida, nimasini aytasiz, xudo rahmatiga sazovor inson..,-hamma molu mulkiga siz qaraysizmi?-dedim. –Yoʻgʻ-ey, jin urdimi, qaraydigan odam topilmasa, sovxozdagi qoʻy, mol, tovuq fermalarida rabochiy-lar toʻlib-oshib yotibdi. –Har ikki-uch haftada beznisminlar Jizzax, Toshkent, hatto Samarqandu Buxoro, vodiydan kelishib buqalarni soʻyib poʻstlab, qoʻylarni ham moʻmay aqchalarni tashlab, kala-poychalarigacha yuklab olib ketadilar,-men ham nasib boʻlsa hovlimda buqa boqmoqchiman, qoʻy-echkidan foyda kam. –Maosh olasizmi?-soʻradim. –Nega olmas ekanman, yetarlicha boʻrdaqi qoʻymi, sal kichikroq tanami yoki 20-30 tacha tovuqmi ustozim hadya qilib turadi. –Em-xoshagini qaydan topasiz desam,-siz afandimi, yo afandining eshagini sugʻorib yuripsizmi, yem-xoshaklar sovxoz fermalarida toʻlib-toshib yotibdi-ku.-Akaxon “shoir” direktoringizni qandoqa kasbi bor, soʻradim. –TMSI-ni xatim qilganlar, nomi ketgan injener-mexanik, “oliy majlis” deputati, Ovrusoyuz parlamentlari bilan aloqasi yaxshilar, yaqinda sheʼrlari Yevropa almanaxlarida chop boʻlarmish, tezroq chop boʻlsaydi muzeyga chin eksponat boʻlardi. –Jumhuriyat yozuvchilar uyushmasiga “shoir”-direktor akaxoningiz aʼzomilar? –Ha, yaqinda aʼzo boʻlarmish,-sizchi?-desam,-menam-da deb ogʻzini kata ochib qaqarlab kulganda, ser solsam yuqori togʻining chap tomoni toʻligʻicha tishlari tillodan, oʻng tonida ikkitasi xolos. –Siz ham uyushmaga aʼzomi dedi,-yoʻq dedim, yana qaqarladi – bizdek sheʼrni zoʻr yozolmas ekansizda, afsus…
Xayrlashdik, qarovulga tayinlangan edim, bironta transport soʻroqlang deb, kelsam, moshin meni kutib turgan ekan, eski doqi yunusdan qolgan “moskvich” shofyori meni tanib quchoq ochib yugurib keldi, Murtazo aka nega sarson-sargardonsiz. Qarasam Tojikistondagi yaqin hamsiyam Qudratov Xolmurod,-aka taqdir taqqazosi bilan men,7-ta bola chaqalarim shu sovxozga oʻrnashib, xalqi bilan xeshu tobor boʻlib ketdik, ketdik uyga, bir kecha ming kechamas, gurunglashamiz. Yalindim,-Xolmurod ukaxonimdan aylanay, vaqtim tang, biron bor nasib etgan boʻlsa kelib ziyorat qilurman, meni kechiring. Bupti moshinga oʻtiring ketdik, dedi. Yoʻl-yoʻlakay boshimdan oʻtganlarni aytib berdim. Xolmurod ukam tuman markazidan “taksi” topib berib gusel qildi. Zafarobod orqali Tojikistonga oʻtib ketdim…
“Shoir”-direktor, shofyorining ismu familiyalarini eslaya-olmayman, yon daftarchamni yoʻqotganman-hammasi yozilgan edi, boraolsam Xursonoy Onaxonimdan, hech boʻlmasa Qudratov Xolmurod ukaxonimni topaolsam soʻrab-surishtirib aniqlayman deb oʻzimga-oʻzim tasalli berdim…
Uyga bordim, oʻtirib esladim: “Zarafshon” nashriyotini rahbari fizika fanlar nomzodi, Jizzaxta “Sharof Rashidov” muzey boshligʻi nafaqaxoʻr fizika-matematika muallimi, N-chi sovxozdagisi-“Sharof Rashidov” muzeyinning yetakchisi injener-mexanik, qayga qadam bosmayin shul taxlit rahbar shaxslar. Miyam qotdi.“Quyosh qoraygan lahza” asarning muallifini Joʻraqul Ajibni topib-siz aytgan “qaraygan lahzalar”ning guvohi boʻldim, Oʻzbekistonni kezib, yo xudoyo qayga bormayin Aksioma-isboti yoʻq teoremalar, ayting-chi qachon intiho toparkan bu aksiomalar. Qachon?-dedimda Joʻraqul Ajibga yuz burdim, yozuvchi lom-lim, ogʻiz ochalmadi…
1963 yil dekabr oyi edi, tib bilim maktabiga (med uchilishche) dars berar edim, nogoh bilim yurtining direktorii Sobir Bozorov meni kabinetiga taklif qildi,-ertaga viloyatga Sharof Rashidov tashrif buyurarmish, xoʻjalik, partiya rahbarlarining anjumani boʻlarkan, shu anjumanda viloyat sogʻliqni saqlash jamoasidan bir kishi yosh mutaxassis-komsomol baromad qilishlarini lozim topibdilar, ancha basma-baslikdan xulosa qilishib-shoirmijoz, ruschaga boshqalarga koʻra uncha-muncha tetuk deyishib sizga toʻxtalibdi, hozir darsni toʻxtatingu meningmi, zauchnimi kabinetida 7-8 daqiqa moʻljal doklad tayyorlang, sizga javob…
Bir boʻsh sinfga kirib, bir soat oʻtar-oʻtmas-oq qogʻozni qoralab Sobir Bozorovga tutqazdim. Ul kas sarosima Gorkom partiyaga yugurib ketdi qogʻozimni olasolib. Peshindan soʻng meni topib,-dokladingiz Gorkomdan sinovdan(tsenzuradan) oʻtdi, boʻladi deyishdi, kotiba chop qilayotibdi, olinggu ertalab soat 8-ham boʻlmay, kechikmasdan shu yerda mening qoshimda boʻling.
Ertalab rulanda Sobir Bozorov-tashbaqa misoli “Zaporojets” moshinda Termez shahrining yonidagi “Nommuna” kolxozinin chorbogʻiga yetib keldik, bogʻ juda koʻrkam, shipirib, surtilgan, daraxtlar tanasi, op-oppoq oqlangan, bogʻ maydoniga oʻtirgʻichlar qatori yoydek tartibda oʻrnatilgan-mingdan oshiq, old tomonida yogʻoch taxtalardan yasalgan baland minbar, old, yonlariga, maydonning oʻrta qismiga xoshak ustiga xoli gilamlar, dorojkalar toʻshalgan, yon-atrofda oʻroq-bolgʻali qizil sonsiz yalovlar, ovoz kuchaytirib uzatuvchi asbob uskunalar, minbar ostida yoqimli musiqa, 6-8 ta raqqosa “shashmaqom” maqomida raqsga tushmoqdalar, samavorlar dutab qaynamoqda, sal nariroqda shashlik kaboblar, tandur kaboblar…
Bizlar oʻrindiqlarning orqarogʻini ixtiyor etdik, hamma oʻrindiqlarda odamlar jo bajo jamoasi, suv qoʻygandek jim, odamlarning aksariyati pidjak, galustikda, bitta yarimi yengil plashda, qish boʻlishiga qaramay havo ochiq, issiq chamasi 30 graduslar, umuman surxan vodiysi mintaqalarida qish issiq kechadi…
Soat 09-dan oshgan edi Sh. Rashidov viloyat rahbarlari bilan minbarga kutarildi (Qashqa bilan Surxan bir viloyat edi shu vaqtlarida). Anjumanni obl. ispolkom raisi Umarov ochiq deb eʼlon qildi. Viloyat obkom partiyasining idiologiya boʻyicha kotibi Hayitboy Azimov yarim soatcha nimalarnidir haqda nutq idrok etdi, anlayolmadim (faqat mingʻ-mingʻlab, duduqlab,, tang nafasda gapirgani uchun). Soʻng maʼruzachilar navbatma-navbat minbarga chiqishib 7-8 daqiqadan oshirmay qaramalarini oʻqiyboshladi. Navbat menga keldi, men esa avval oʻzbekcha Saʼdiy Sheroziy, Hofiz, Bedil doholarning sheʼrlaridan, Gʻ-Gʻulom otaning “Turksib yoʻllari” dan ham qisqa-qisqa satlarini oʻqir edim, Sharof otaxon diqqat bilan menga qarab-qarab qoʻyardi. Soʻng qaramamni oʻqiy boshladim, yarmiga yetmagan edim, tiq-tiq toʻxta, bas degan ishorani eshitib taqqa toʻxtagan edim, Rashidov menga qarab davom etdiring dedilar. Xudo yorlaqab ato etganday jogʻim ochilib ketdi, qaramamni bir yoqqa itarib qoʻyib, boshqa bir mavzuga oʻtib ketdim: Gaplarim yosh avlodlarimizning isteʼdodi, badiy yoʻnalishdaga kamolati haqida…,- Bizda hozirgi payt poeziya shu qadar oqsoqki, oʻylab oxiriga yetolmayman, na uchu bor, na oxiri, hech boʻlmaganda A. P. Chexov va uning keyingi davr darajasiga poeziyani nega koʻtarar emaskanmiz, koʻtarish lozimligini, shayx Dehlaviy, Nizomiy Ganjaviy, A. Navoiy, A. Jomiy hazratlarning poeziya-isteʼdodiga oʻlganda ham yetolmaslikka ishonchim komil. Kim ham hozirgi zohiriy hayotimizda “Xamsa” yozaolardi yoki Abduraxmon Ferdovsiydek “Shohnoma” deb nutqimni tugatdim. Minbardan tushib oʻzimning orqadagi oʻrindiq joyimga ketayotuvdim, Sh. Rashidov imlab oldingi qator oldingi qator oʻrindiqlarni koʻrsatib yaqin oʻtiring dedi. Sal oʻtmay maʼruza nutqlar tugagandan soʻng Sh. Rashidovning saxiy nutqini tinglashga hozirlandik, nutqi asosan yosh komsamol avlodlarni tarbiyalash, oʻqitish, joy-joylariga tayinlash (podbor, rasstanovka komsolomoskoy molodyoji). Obkom partiyaning birinchi, uchunchi, turtinchi kotiblarini oyoqqa turgʻizib-Faxriddin Shamsiddinov (koʻksida sotsialistik mehnat qahramoni oltin yulduzcha barq uradi), Hayitboy Azimov, uchunchi shaxs Karimov boʻlsa kerak esimda yoʻq, (ikkinchi kotib Ponomaryovni turgʻazmadi). Ularga savollar berdi:-qani aytingchi viloyatda nechta yosh komsolmollar, paxtakor xoʻjaligi, tovuq, goʻsht-sut tayyorlash fermalarida zveno boshligʻi, brigadiru agranom, zootexniklar, shu jumladan xotin-qizlar ishlamoqda?-desa, haligi kotiblar ogʻzilariga mum quyganday lom-lim deyolmaydi, buzrayib bir-biriga qaraydi xolos. Yengil sanoat, savdo, qurulish, aloqa-transport sohalaridachi?-jim churq etishmaydilar,- qancha mahaliy hukumatlaru, viloyat hukumatida ulardan deputatlar mavjut?, suv sepganday jim. Nechta komsomol yoshlardan (meni koʻrsatib) Murtazo Ulugʻov singarilardan Toshkant, Moskva oliy komsomol-partiya maktablariga yubordinglar, yo yubormoqchisizlar?, lablari pir-piraydiyu sado chiqmaydi, devolgami, mazorgami goʻyo savol-otaxon javob ololmaydi,-oʻtiringlar dedi. Otaxon-hayrona-vayronalardan boshi qotdimi biroz jim turib, nogoh oʻsha Hayitboy Azimovini boz oyoqqa turgʻazib, matbuotda- gazeta, jurnallarda nechta komsomollardan muharrirlar bor?-degandan, oldingi qator oʻrindiqlardan bir yoshroq odam oʻrnidan sabchib toʻrib,-ikkita dedi,(obkom komsomolning birinchi yetakchisi ekan) Sh. Rashidov mayin ovozda,-sizdan soʻrayotganim yoʻq, oʻtiring deb, Hayitboyga yuz bursa, Hayitboy holo-haliyam govmish sigirdek kata osilgan qorniga ikki qoʻlining panjalarini temir panjara qilgan holda qotib qilt etolmay turar edi, Rashidov oʻtiring, deya qoldi xolos.
Otaxon Termiz, Qarshi, Denov Shahrisabz, Kitob garkomlarining birinchi kotiblarini ham turgʻazdi,-sizlarchi deb oʻsha savollarini takrorladi, yerdan sado chiqsa chiqar, ulardan chiqmadi. Soʻngra kuyip-pishib,-nega komsomol yoshlardan mutaxasisli kadrlar tayyorlamaysizlar yo oʻtirgan joylaringni toraytirib qoʻyadilarmi yo tortib oladilarmi. Biz-shu yerda jambuljam oʻtirgan insonlar osmon toqiga mutloq sutum emasligimizni nega tushunmaysizlar, kelgusida xalqni kim yetaklaydi, kim boshqaradi deb peshanasidagi ter tomchilarini dastrumolchasi bilan surtib, sizlarda vijdon yoʻq, (Yimoni poʻkkalar demoqchimidi yo yimoni yoʻqlar demoqchiydimi, gegemon murtad dohiylardan hadiksirab ayta ololmadi shekilli).
Ozroq vaqt jim turib, soʻng asosiy mavzuga oʻtamiz dedi-yu,-mana Karibskiy krizisga oktyabr oyida bir yil toʻldi (1962-yil Oktyabr oyi edi),-uning kechinma oqibatlari, dunyoda bu soha yoʻnalishida qanday ish-choralari olib borayotganligi,-dunyoda tinchlik oʻrnatish, tinch totuv yashamoq, SSSR-ning maqsad miyori, SSSR xalqlarining ruhiyati, mehru oqibatlari haqida misollar keltirib, shu jumladan jumhuriyatda olib boraliyotgan saxiy harakatlar, gʻolibiyoti, magʻlubiyoti haqida tin olmay uch soatdan oshiqroq nutqini davom etdirdi.
Mening yon verimdagi, oʻng-soʻldagi, ortimdagi rahbar xodimlar mulkib goho, goh vish-vishlab xurrak ham otardilar, ayniqsa mendan sal uzoqroqdagi obkom komsomolning bosh kotibi, men yon daftarchamga otaxonning muhim, maxsus fikrlarini tushurabordim. Nutq tugadi. Otaxon anjuman jamoasiga,-kimda, qanday, Karibskiy krizis mavzusiga, qoʻshimcha chiqishmalalari, fikr-andishalari boʻsa marhamat, minbarga chiqib gapir- sinlar, mumkin men ayrim muhim fikrlarini tushurib qoldirganman… Nogoh oʻrta oʻrindiqlarning chap qanotidan bir odam turib,-menda fikr bor deganda boʻynimni qayirib ortga qarasam, toʻladan kelgan, gʻintik, qorni govmish sovuladigan sigirday oʻlkan tarvuzni eslatguvchi, boʻynida chiroyli galustik, egnida koʻrkam pidjakning chap koʻksida Lenin ordenimi, mehnat qizilbayroq ordenimi, uzoqroqdan aniq koʻrolmadim, pidjakning soʻl yoqasida yaltiroq, shaftolining bargiga oʻxshash, deputatlik znachyok ham koʻrinib toʻripti, chaqqon bilimdonligini namoyish etmoqchimidi, oʻzini Rashidov otaxonga koʻz-koʻz qilib yaxshi koʻrinay demoqchimidi bilmadim. Rashidov yelkasini bir silkitib qaradiyu, -marhamat, diqqatim sizda-degandan fikrini aytaboshladi:-mana, shu yil saraton oyining birinchi oʻn kunliklarida palon joyda pismadon-suv koʻtarib uzatuvchi nasos stantsiyasi ishdan chiqdi, bir necha bor viloyat suv xoʻjaligiga (obl. vodxoz) sim qoqib,-iltimos, nasosni taʼmirlab beringlar deb murojaat qildim, natija boʻlmadi, shu mintaqadagi paxtazorlarning jizgʻanagi chiqib, qurib nesnobut boʻlib ketdi, oʻrtoq Shamsiddin Faxriddinovich, hozirgacha taʼmirlab bermadilar ham,- Rashidov yana qanaqa gaplaringiz bor, boʻlmasa oʻtiring dediyu Faxriddinovichga qarab,- men ne deymanu, qoʻbizim ne der, dediyu hafsalasi pir boʻldi. Boshqa chiqishma, savol javob boʻlmadi. Anjuman peshindan soʻng soat beshlarda tugadi, anjumanni yopiq deb. Umarov eʼlon qildi.
Odamlar torqaldi, ketayotganimda qayrilib ser solsam haligi gʻoʻla-gʻintik bir chetga chiqib tandirkabobni burab ogʻziga tiqmoqda edi…
Biz Sobir Bozorovich bilan “tashbaqasifat” moshinada qaytdik, u kishi menga,-hammani bobladingiz dedi,-tushunmadim dedimu Sal kulumsiradim, haligi baq-baqaning Karibskiy krizis haqidagi fikrini eslab. Sobir Bozorovichga,-ul zot qaysi tomonlardan ekan desam,-men ham aniq bilmaymanu Chiroqchidanimi yo Qamachi, Yakkabogʻdanmi ishqilib usha tomonlardan Tuman raykomining bosh yetakchisi emish deb u ham kulumsiradi. Aftu andomiga ordenu deputat znachogiga ser soldingizmi desam,-boʻlmasamchi, albatta ser soldim, koʻksida Lenin ordeniyu SSSR-oliy sovetiningdeputat znachogini aniq koʻrdim deganidan,-yoʻgʻ-ey shoʻxlik qilasizmi, deb bir choʻbchib tushdim. Sobir Bozorov,-Moskov Markazqumida kosa guli odami ham bor emish,- hali shunaqa deng, dedimda qoʻydim.-Moskovda “Marksizm-Leninizm” akademiyasini xatm qilgan ekan, qoʻshib qoʻydi Sobir Bozorovich…
Darhol kvartiramga kirgandan krovatga-toʻshakka oʻzimni otdim, chalqancha yotib hech oʻzimga kelolmayman, ruhiyatim baland, hayajondan oʻzimda orom yoʻq, oʻzimni tutolmayman, goʻyoki Sh. Rashidov bilan chin yaqin tanishganimdan ikki betim qizarib olov porillaydi. Koʻzimning oʻngidan Rashidovning buyuk siymosi hech uzoq ketolmaydi, ish joyimga borsam atrofdagi hamkorlarim ham mendan Rashidovni surayverib yuragimni alangalanatadi, goho oʻzimni ulardan uzoq tutgim keladi. Oʻzimning ham aybim bor, quvonchimni ichimga sigʻdirolmay,-Rashidov bilan xeshlashdik, deb ham yuboribman. Ikki kecha uxlay olmadim, hayajonlangandan uxlayin deb-bir stakan araq ichib ham koʻrdim, boʻlmadi, uyqu yoʻq, oynaga qarasam koʻzlarimning oqi qizargan…
Toʻrtinchi kecha uxlabman, yaxshi yomon tushlar koʻrdim. Tushumda otaxon kukimtil-yashil paygʻambarimiz Muhammad (Alay his salomlar) libosida hamdu sanolar oʻqimoqda, lablarini pir-pirlatib. Shundoqa hayajon ezgulik holatim 1964 yil novruz paytigacha men bilan yonma-yon…
Jinni-pinni boʻldimmi deb, polchi-suq chiqaruvchilarga uchrab “Boqdi-chiqdi” ham qildirdim, psixiator tabiblariga uchradim,-miyangiz joyida, qandaydir quvonch hayajoni ichingizga ashʼyon qurganday koʻrinasiz-deyishdilar.
Sal oʻzimga keldim, peshonamga qoʻlimni tirab, qaniydi Sharof Rashidov ota haqida biron yalchiydigan asar yozaolsam. Yozgan taqdirda (ichimda qoʻrqinch hayajoni paydo boʻladi) ham-bu buyuk insonning buyuk siymosini inkishob qilib obrazini yaratishga isteʼdod kamolatim yetmasachi, deb hadiksirayman, baribir yozaman degan niyatimni yuragimning toʻriga tugib qoʻydim…
2003 yil Toshkantda yashardim, tiroma payti Asal Rashidov esimga tushdi, toʻgʻri Nizomiy Ganjaviy nomidagi pedagokika dorilfundga bordim, bilardim shu yerda ishlashini, Xursonoy onaxonimiz aytgan edilar, tanishdik, qaddi qovmati Rashidov Sharof akasini qoʻyib qoʻygandek. Sharof Rashidovichga ixlosmand shoirman dedimda “Taqdir” qissamni “Soljenitsin bilan gurung” roʻmanimni berib, oʻqib fikringizni aytasiz, adabiyotshinos olimsiz, bu asarlarda Sharof otaning, hayoti, isteʼdodi yoʻnalishida ezgulik ruhoniyat olami juda koʻp tilga olingan dedim. Ancha 5-6 soat gurung davom etdi, hamma fikr almashuvlar faqat Sharof ota haqida. Asal akani charchatib qoʻydim,-boʻpti, 4-5 kundan soʻng uchrashamiz dedi, uy telefonlarini, oʻgʻlining uy telefonlarini berdi.
Uchrashdik, bir chekka goʻshani ixtiyor aylab, gap faqat mening asarlarim mazmun mundarajasi haqida borardi. –Men yana bir roʻmanimni “Istiqlol zinalari”ni boshlab qoʻyganman, shunga Sharof otaga bagʻishlab biron asar ijod qilib shu roʻmonga kiritaman degan maqsadim bor dedim, uyga kirsakmikin, oilam yoʻq, oʻtgan asrning 60-chi yillari qazoi muborak qilganlar, ikki qizim Fotima, Zuhrolar bor, Zuhrosi kasalmand, invalid, nafaqaxoʻr.-Xafa boʻlmang, xudo sevgan quliga nochorlik beradi dedim.-Boʻlmasa oʻgʻlimning kvartirasiga oʻtaqolaylik, mana-yonma yon, bordik, kelini uyda ekan adabiyotshinos olima, universitetda filologiya kafedrasida ishlarkan, tanishdik. Mening kitoblarimni alaqachon oʻqib chiqqanlari gapidan maʼlum, juda yaxshi salmoqli keng koʻlamda dedi, Otaxonning hayot, ijodi haqida aytilgan, eʼtiqot fikrlar qatma-qat. Otamizning hayot ijodining qirralarin chegarasi yoʻq, shoir ekansiz, qalam tebratishingizni bas qilmang.-Toʻgʻri, men hozir ota haqida “Yaxshining yodi” asarimni boshlab qoʻyganman, yaqin-orada toʻgataman. “Istiqlol zinalari” roʻmonimga kecha-kunduz tinim bilmay ter tukmoqdaman, ota haqidagi asarimni shu kitobga kiritoqchiman. –Juda savob ishga qalam uribsiz, ishlaringizga isteʼdod kamolotingizga muvaffaqiyat.
Gap orasida Asal akaga: Kunda-Oʻktam Oripov (jiyani, akademik), “Shoir” direktor (togʻayisi) haqida ogʻiz ochgan edim (najoʻy qiliqlari haqida),-Sharof akamning saltanatidan foydalanib, shappat bilan yuz qizartib yurgan bitta-yarimta iymoni zaif xeshu taborlar-tuzliqqa tupurganlar- men “Rashidovchiman” lar topilib turadi, xafa boʻlmang dedilar, bir piyola choy oldimu xayrlashib chiqib ketdim, boshqa bormadim.

Arosat dashtining cheki koʻrinmas,
Unda uvullaydi dahshatli bir sas.

Bir sharpa kezinar maxovdek yolgʻiz,
Yiqilib-surilib, sahro kimsasiz.

Bundan duzaxgacha ming-ming yillik yoʻl,
Qanday yetib borsin bu sharpa uvol.

Jiqqa terga botgan hansiror ogʻir,
Zoʻrgʻa qadam bosar ogʻrinib bir-bir.

Hayajon yuzida aks etar yaqqol,
U yoqdan bu yoqqa alanglar behol.

Kimnidir qidirib joni halakdir,
Voajab tarahhum ayladi taqdir.

Sudralib borardi xuddi qora dev,
Qarshisidan chiqdi oʻrtoq Brejnev.

Stalin quvondi, quvondi gʻoyat,
Axir bir hamnafas topdi nihoyat.

Ikkovlan soʻrashib, oʻpishib takror,
Suhbatga chogʻlandi, chiqarib gʻubor.

Oʻtgan-ketganlardan soʻzlashib bir-bir
Derdi: ukaginam, Leonid gapir.

Mendan keyin yurtda, ayitgan ne boʻldi,
Yo Sulaymon oʻlib devlar qutuldi?

Meni goʻrimda ham qoʻyishmadi tinch,
Hali ham tirikmi “blin” Kaganovich.

Tuflisini qoʻlda tutgancha mahkam,
Bir sharpa yaqinlab kelmoqda bardam.

Xuddiki mushukni koʻrgan sichqondek,
Leonid qurquvdan qotib qoldi tek.

Murosa yoʻlini tutib Stalin,
Der: bunda arazni endi bas qiling!

Bunda na mansab bor, na boylik xotin,
Sabab yoʻq talashib tortishmoq uchun.

Dunyoda qildik koʻp nomaʼqulchilik,
Nomaʼi aʼmolga boqalmaymiz tik.

Kimlarning haqini yedik, semirdik,
Elning tuzligiga ey voh tupurdik.

Bunda hiyla-nayrang endi bermas ish,
Bekordir oʻzini moʻʼtabar bilish.

Kek, gʻarazni qoʻying, endi tavba deng,
Barchamiz sigʻamiz, doʻzax juda keng.

-Goʻristonda aqling kirmish deyman-ov,-
Deya zaxarxanda qildi Xrushchchev…
(“Soljenitsin bilan gurung” Dushanbe-2003 yi. 47,48,49,50 betlar)

Turxi sovuq bir zot keldi shu mahal,
Soch chapga taralgan manglay esa kal.

Tumordek uchburchak shum moʻylabchasi,
Labiga yopishgan pustak parchasi.

Oyoq-quli qurigan yogʻoch singari,
Qadam boshislari telba-teskari.

Stalinni koʻrib sevindi gʻoyat,
Qarang, barzaxda ham kularkan omad.

Qargʻa-qargʻaga doʻst, bulbul-bulbulga,
Tikon doʻst boʻlmagay hech qachon gulgu.

Tengi topilgani uchun quvonib,
Suhbat ilinjida talpinib yonib.

Bir lahza dunyoni guyo unutdi,
Oʻzini Iosif bagʻriga otdi.

Tipratikan sochli boshini silab,
Stalin bagʻriga bosardi alqab.

Adolʼf der: sen meni yengding dunyoda,
Shul sabab hurmating erur ziyoda… (52,53, betlar)

Soso Yagodaning boʻlib soʻzini,
Leonidga burdi choʻrtir yuzini.

Oʻrtoqlar yigʻildi bunda ziyoda,
Gapirchi, ne gaplar oʻtdi dunyoda.

Dunyoda boʻlsa-da garchi oʻt-olov,
Bu yerda tegishmas senga Xrushchchev.

Qurilgan yogʻochdek turgandi qotib,
Xrushchchev barchani soʻkdi oʻxshatib.

-Hammangiz muttaham, gezarib labi,
Nikita tutardi hoʻl oʻtin kabi.

Xrushchchev gʻazab-la vishillar sekin,
Nasihatgoʻy boʻpsan, deyman “Sukin syn”.

-Soʻkinma,-Sergeyevich-dedi nihoyat,
Bu yerda baqirish, soʻkinish uyat.

Dunyoda yurarding oyogʻim yalab,
Tiling bir qulochdir bu yerda ajab.

Dunyodagi barcha gunohim uchun,
Doʻzaxda hammangga boshliq men oʻzim.

Bu yerda ham qochib qutulolmaysan,
Axir doʻzax erur senga ham vatan.

Doʻzaxni eslasam portlar yuragim,
Oldinda azob bor, azobi alim.

Kel soʻngi martaba odamlarga xos,
Gʻamboda qalblarni ochaylik bir oz.

Bu yerda barchamiz mazlumu nochor,
Bir chimdim savobu shafoatga zor.

Dedi: Lyona, beri kela qol ukam,
Dunyomiz gʻam edi, oxirat ham gʻam.

Oʻtgan-ketganlardan soʻzlagin bir oz,
Koʻnglimda alamning tugunlarin yoz.

Osilgan jagʻini toʻgʻrilab xushhol,
Leonid Brejnev soʻz qotdi darhol:

-Sizning tuzingizni yegan nokaslar,
Tuzluqqa tupurdi ul zoti pastlar.

Oʻlaksa ustida quzgʻunlar misol,
Sizga tosh otishdi ular bemalol.

Shayton Nikitani vasvasga soldi,
Tuflisini yechib qoʻliga oldi.

Muralab Leonid boshiga birdan,
Tushirmoqchi boʻldi tuflisi bilan.

Xayriyat, bu holni payqadi Suslov,
Nikita qoʻlini qayirdi darov…
(58,59,60,61,63,64,75,76, b)

Qahqaha yangradi shu lahza ajab,
Rushonlik taraldi arosat boʻylab

Har bir qadamidan sachratib olov,
Oʻktam kirib keldi Sharof Rashidov.

Dedi: haqqa shukur, taqdirga shukur,
Xayriyatki, oʻrnim boshqa joydadir.

U yerda oʻzgacha muhit hukmron,
It kabi qopmagay insonni inson.

Unda joriy erur tavozeʼ hurmat,
Unda hukmrondir mehru muhabbat.

Unda bir bandadek his qilib oʻzni,
Haqning jamoliga tikamiz koʻzni.

Bunda koʻrganlarim tuban naqadar,
Bunday koʻrgulikdan hazar, alhazar.

Bir-birini gʻajib qilishar rohat,
Ey voh, bu qanday qavm, bular ne xilqat?!

Xudoyim, koʻrmagin loyiqi ozor,
Bular kabi etma meni sharmisor.

Izdihomga boqib dedi: xaloyiq,
Har kimning aʼmoli feʼliga loyiq.

Sizning orangizda bilmam bormikan,
Mashʼum tergovchilar-Ivanov, Gdlyan.

Bu ikki nobakor gʻalamis niyat,
Mening millatimga qilishdi tuhmat.

Oqni qora deya, qorani oppoq,
Yozishdi koʻrnamak ikki hamtovoq.

Minglab halol inson qamaldi, ey voh,
Gunohkor ataldi minglab begunoh.

Bu xaromilarning joyi saqardir,
Yegan-ichganlari zavqum-zahardir.

Bu yerga ularni koʻrgani keldim,
Azob-uqubatin koʻrsin deb koʻzim.

Izdihom ichidan aftoda gʻarib,
Janobi Chernenko chiqdi yoʻtalib.

Dedi: Siz aytganlar hali ham tirik,
Ertak-kech shu yerga kelishar aniq.

Gdlyani haliyam abjir, bachchagʻar,
Ivanov aftidan tez kunda kelar.

Bijgʻigan kaslarga termulib hayron,
Xayol surib qoldi Sharof otaxon.

Uning nigohida rahm-shafqat, gʻazab,
Oʻzaro qorishib ketgandi ajab.

Bu dartli nigohga berolmay bardosh,
Seskanib ketdimda va koʻtardim bosh.

Atrofga javdirab, xayriyat dedim,
Qoʻrqinchli tush ekan bu koʻrganlarim.

Aleksandr Isayevich sizga ming rahmat,
Bizni deb chekdingiz adoqsiz zahmat.

Maxfiy sir-asrorni ayladingiz fosh,
Ziyo taratdingiz bamisli quyosh.

Sizning kitobingiz oʻqigach bot-bot,
Hayrat barmogʻini tishladik “nahot”…

Rahbarlar kimligin angladik, bildik,
Ular qimligini tasavvur qildik.

Bildik dohiylarning kirdi-korini,
Ularning dahshatli feʼl-atvorni.

Bizning ishonchimiz puch ekan, sarob,
“Dohiy”larning yuzidan shildingiz niqob.

(“Soljenitsin bilan gurung” rumani. Dushanbe 2003 y.
76, 77, 78, 79, 80, 81 betlar)

Ishdan soʻng hordiqdir menga bir odat,
Soʻlim goʻshalardir jonimga rohat.

Boqaman, mast etar gulzor havosi,
Zavqimni qitiqlar qushlar navosi.

Sayrgoh sehri-la kechardi onim,
Duch keldi nogohon bir qadrdonim.

Xilvatroq goʻshani aylab ixtiyor,
Oʻtmishni esladik takror va takror.

Esladik Komfirqa zobitlik davrin,
Totgandik bir mahal mahkumlik zahrin.

Soljenitsin: – U kunlar goʻyo tush-yolgʻon hikoya,
Oʻzin oqlamadi biz bilgan gʻoya.

Shoir: – Zar yogʻmas endi hech, oʻzimga ayon,
Kumushdek tovlanib turgan boshimga,

Yuz yil ardoqlasa ham yana zamon,
Arzimas bir kunlik toʻkkan yoshimga…

Soljenitsin: – “GULAG”-ni kezganda, tolgan tavonim,
Alamlar sharhin yoz-shudir armonim.

Shoirsan, doston et mashʼum damlarni,
El bilsin biz chekkan azob-gʻamlarni.

Mukammal yozgin sen, men aytmaganni,
Tutdayin toʻkib yoz barcha qolganni.

Yozganlarim qogʻoz kemadir goʻyo,
Lek barcha hasratim boʻlolmagan jo.

Shoir: – Tush koʻrdim, Otaxon, ajoyib bir tush.
Unda jonlanganday bugungi turmush.

Jannatda emishmiz, Tubo soyasi,
Ulugʻlar suhbati, zoʻr hangomasi.

Naqadar goʻzal joy! Orom olar jon,
Hamma teng: bunda bor na gado na xon.

Olloh Muruvvati barchaga tengdir,
Solih bandalarga dargohi kengdir.

Sadrboshi Rashidov soʻzlardi ravon,
Beozor ovozi, yoqimli hamon.

Hamdu Sano bila osuda qalbi,
Zikrini sheʼr etib, pichirlar labi.

Bir vaqtlar nochorni silovdi boshin,
Artgandi munglugʻlar koʻzlarin yoshin.

Alloh rahmatiga musharraf boʻldi,
Ezgu ishlar xayrim jannatda koʻrdi.

Xush amallar etdi jannat bogʻboni,
Yonidadir har goh doʻst-qadrdoni.

Ana Zulfiya, shodon bogʻ ichra kezar,
Eng goʻzal gul boʻlib rizvonni bezar.

Hur qizlar makoni dilkashdir gʻoyat,
Yashil rang togʻlari koʻkka choʻzgan qad.

Hovuzlar zabarjad, toza zumratdan,
Oyoq ostilari qahrabo rangdan.

Yuz turli moʻʼjiza bunda huvaydo,
Turfa gʻaroyibot har onda paydo.

Ravzalar husniga poklar muyassar,
Bogʻ ichra kezganda gʻunchalar kular.

Zulfiya bogʻ kezar, goʻyoki pari,
Yonida vatandosh-shoirlar bari.

Jannatga yarashiq sheʼrxon Zulfiya,
Goʻyo jannat huri shoira aya.

Ravza bogʻin sayri chogʻi tuyqusdan,
Duch kelib Rashidov, soʻradi undan.

Oʻzbekka, ayt-chi, kim ushbu kun hoqon?
Qay ahvolda vatan, oʻlik-tirik jon.

Zulfiya:-Bir necha betayin keldiyu ketdi,
Elni qaqshatdiyu sargardon etdi.

Xursonoy Rashidova:- Hozirda shoherur Komfirqa choʻbir,
Iymonsiz, dili ham qop-qora koʻmir.

Oldidan yondoshsang, tishlangʻich yovuz.
Ortidan kelsang gar, tepadi soʻzsiz,
.

Gʻoyatda haddidan oshgan bu kimsa,
Rashidov:- Demak, yaqin kunda yana bir aza!!

Faqat zulmatlardan fikrlar guyo.
Eh, voy-ey, tinchimas teskari dunyo,

Ne chuk Gʻulom ota aytgan yetimlar,
Zulfiya:- Turksib emas, Gʻani yoʻllari imlar,

Xursanoy:- Fohishalar bu kun boʻldilar otin,
Kun sayin koʻpayar shul taxlit xotin.

Rashidov:-Bu soxta saltanat vaqtincha, dildor,
Qon ila yoʻgʻrilgan ozorlari bor.

Zulfiya:-Oʻzini biladi uzbeka dohiy,
Hasratdan ortmoqda dillarning ohi.

Xursonoy:-Oʻrchitdi yolgʻonni, vaʼdalar puchdir,
Kibr quli, qaysar, shuhratga oʻchdir.

Zulfiya:-Gulzor bulbullari ketdi har sari,
Gulshan sohibidir qargʻa aksari.

Yangi xoʻjalardan yuz oʻgirdi gul,
Chamanni tark etdi Qumriyu bulbul.

Xursonoy:-Gunohga gʻarq erur gʻirt qoʻtir choʻbir,
Chingizdan yetmagan bunchalar jabr.

Zulfiya:-Toj kiygan mahali edi gʻoyat shod,
Nopisand, “Qurʼon” la qildi qasam yod.
Abdullo Qodiriy, Usmon Nosir, Homid Olimjonlar:

-Alhazar, eslatma unday bad baxtni,
Manqurtdir behurmat etgan “Sarxat”ni.

Zulfiya:-Ishi quvmoq yurtdan ahli donishni,
Choʻbir qilmoqdalar zolim ishini.

Xursonoy:-Bu kun elda erkni zulmatlar bugʻgay,
Olim, shoir chetda yurtiga sigʻmay.

Ochigʻi bu choʻbir xalqini sevmas,
Oʻzbek och-mehnatin noninga toʻymas.

Gerdaygan, tahdidli siyosati bor,
Qoq suyak fuqaro burda nonga zor.

Zulfiya:-Elning koʻp hasrati, bir qismin dedik,
Ertaga ishonch yoʻq, dillarda hadik.

Rashidov:-Chamanzor oʻlkaga bu choʻbir hoqon,
Toptalab aylamish bahorni xazon.

Zulfiya:-Omad kulib boqsa, boʻlsa oriyat,
Oʻninchi navbatga saylanish niyat.

Xursonoy:-U tuzgan rejalar istiqbolsiz xom,
Elga baxt bermagay hech qachon gʻirrom.

Zulfiya:-Bir hovuch mansabdor suyanchiqlari,
Doxo deb ulugʻlar qulliqchilari.

Rashidov:-Ey tangrim, xalqimga shafqating koʻrgiz,
Muteʼlarga yetgan zulm ipin uz.

Vadang bor: munglugʻlar tinglamoq ohin,
Karomat qil, bandangga-Iloho Omin.

Roʻmon. A. I. Soljenitsin XXI asrda. “Jannatda gurung” 1,2,3,4,5,6,7 betlar. Sayt www.uzbekpoems.com Shoir Murtazo Ulugʻov.

*** *** ***

Musofirlik dardiga bormikan davo,
Ey, Xudo! Hech yerdan shifo topolmam.

Dardmanlar demoqda bilgaydir Xudo,
Borliqni yaratgan aylab biri kam.

Hatoki mavhumu majhul xolatda,
Minnat gaplarin hazm qiloldim doim.

Nazarda qiyomat allaqachonlar,
Boʻlganiga oʻxshab ketardi qoyim.

Poyimdagi miq payin tungi,
Koʻrgan boʻlsa marhum chipor shoh.
Hojat qayda dermi shoh yangi.

Band tugunin yechaolar kim,
Bugʻayotir guyo ajdoho,
Paylari ham qimir etmas jim.

Xayolatim uchub goh, goho,
“Echar degay Sharofdek hokim”
Oq, qorani farqlagan doho!

Qissa. “Kim ekan?”, “Bonu” asar-Tugallanmasidan.
Sayt www.uzbekpoems.com Shoir Murtazo Ulugʻov.

Boshimni qayga urushimni bilmay “Hamsa” asar yozmoqchiydim shekilli, tavba qildim, men qaydayu “Hamsa” yozish, biron inson aytmaydiki,-“koʻrpangga qarab oyoq uzat”-deb, jinni-pinni boʻldimmi, tentiraklayman..
Darvish ruhmi,-asos, badiy manbalarni qaydan olasan deganday boʻldi qulogʻim ostida…
Almanaqlarni qidirsam, Imomi Buxariy, shayx Zamaxshariylarning nomini gapirmoqda, muzeylari ham bormish, qanaqa muzey? Lom-lim bironta adib ogʻiz ochganicha yoʻq, bu avliyolarning asarlari:-bilmadim yerning qaʼridami, biron joydan daragini qidirayotgan xudojoʻy oq, qorani taniydigan adibu tarixshinos haqida gap-soʻz yoʻq.
Qadim turonzaminda adadsiz avliyo-ambiyolar, shayx-allomalar oʻtgan, Qaydan ular haqda badiy manbaʼlarni topishingni oʻzi xoli- oddiy hol… “Hamsa” yozish devonavor fikrimni bas qila qoldim. Nogoh,-axmaqona oʻy-fikrni qaydan topding,-shivirlaydi darvish ruh qulogʻim ostida…
Oʻyladim, koʻp oʻyladim (istiqloldan soʻng albatta), kallamda lip etib sham yonganday:,-“Hamsa” ga kuching yetmasa “Shohnoma” yozaqolsang-chi, bu asar ham oʻzining mavzu mundarajasi, badiy salmogʻi bilan boshqa asarlardan ziyot boʻlsa ziyot, kam emas degan fikr oʻygʻondi, yuragim toʻriga tugib qoʻygan Sharof Ota haqidagi tugun oʻz yechimini topadi, deb qoʻlimga qalam tutqazdim.
Hamma asarlarim mavzu yoʻnalishida, bosqchima-bosqich Sharof Rashidovning kutlugʻ, oʻzim guvoh boʻlgan poyqadamlarini toʻkaverdim,alohida eʼtiqot bilan “Sharof ota”, “Yaxshining yodi” asarlarimda Otaning saxiy beminnat, fidokorona mehnati haqida toʻligʻicha gap ketadi. Asarni tugatdim. Bir sharpa hozir ham miyamning kataklarida, jonkuyar Sharof Rashidovning ulugʻ siymosini yarataolmading degan unsiz saslari kezmoqda. Oʻzbekistonda adabiyotshinos, badii tanqidchi(haqiqatchi desam toʻgʻriroq boʻladi ) qalamkash olimu ulomalar toʻlib-toshib yotibdi, ular nima deyarkan, toʻgʻri, oʻqib, oʻrganib chiqadilar (yaxshi emas, yomon desalar-da mayli, menga farqi yoʻq), mabodo “Shohnoma” ngizning badii salmogʻi Sharof Ota obraziga mos kelmaydi kabi xulosaga kelsalar-da, oting oʻchkir qalamim qaysi tomonga tebranar ekan?,-aytolmayman.
Sharof Rashidovning har bir qadami bepoyon bir olam ekanligini unutmagan holda, uning faoliyatiga baho berishni oʻrganishimiz lozim, uning pok his-tuygʻularini oshkora, hech chayqalmasdan aytish adib-filolog, tarixshinos, filosof dohoarimizning ishi. Lekin Otaning qutlugʻ tuygʻu hislarini ne chogʻliq haqiqiy pok ekanligini vaqt koʻrsataoladi, koʻrsatmoqda ham.
“Shohnoma” asarimda: “Taqdir”-qissa, “Soljenitsin bilan gurung”, “Istiqlol zinalari”, A. I.Soljenitsin XXI asrda “Jannatda gurung”-roʻmonlarimda, “Kim ekan?”, “Bonu” asarlarimning “Tugallama” sida-yuragimning toʻriga tugub qoʻygan muqaddas eʼtiqot orzuimga erishish jarayonida oʻzbek xalqining betakror zahmatkash farzandi, zukko rahbar-rahnoma, paygʻambarsifat, atoqli adib Sh. Rashidovning fidokorona mehnati hikoya qilinsa-da, zohiriy, botiniy ruhiyat olamining ezgulik qirralarini toʻligʻicha, bor boʻyicha aytaoldimmi yoʻq, aytolmayman, u yogʻini yaratganning oʻziga havola qilaqoldim.
Hayot, ijodiy bastakorlikda Sharofxon ota va men ham magʻlubiyatga uchragan boʻlsakda, manqurtlarning (murtadlarning) hamma naodamiy najoʻy qilmishlariga dosh berib: Sharofxon otaning yuragiga, mening chap poyimga miq qoqsalarda yimonning qudrati bilan biz maʼnan ustun, gʻolib kelganimizni vaqt inkishof qilaoladi degan umedimni uzganimcha yoʻq.
Ha toʻgʻri, biron iymoni pok, xudo rahmatidan xabardor inson (Prezidentmi,Podshomi) oʻng koʻzi bilan qarab bizni oqlagan taqdirdagina qalamim qurgʻir tebranishiga intiho toptirarmikin, u yogʻini aytolmayman…

Qator shamlar yoqib Sharof shomiga,
Yorugʻ yuz-la boqay iqbol shaʼniga!…
Murtazo Ulugʻov. Voronej. Novruz oyi. 2017 yil.

Shoir Murtazo Ulugʻov hayoti va ijodiga bagʻishlov-fikr tarozisi. (Badiha)

“Uzliksiz yetmish yildan koʻproq vakt davr davomida beshqarsaq sadolari qarori yoʻk AVATsIYa-ga aylanib(hamma tik oyokda albatta)ketganicha yoʻl-yuriq koʻrsatuvchi , ragʻbatlantiruvchi mutloq rohnamo Shoʻro Kom.firka dohilarining shaʼniga maqtov qasidolar yozshidan boʻlak adiblarimiz nari oʻtalmas edilar:Kommunizm gʻalabasi sari olgʻa! Va shunga oʻxshash yana qandaydir girdi balo-balogardonlar sari!Urra-urralar yolgʻonidan yuqoriroq oʻtib qadam tashlab qoʻrchi…..,bu”balogardon”-Bolshovoy boshingga nimalarni yogʻdirmas edi.
Kom.firqa gʻoyasin ulugʻladilar,
Sarkashlarni esa qatab otdilar.
Buyruq-la yaraldi ming-ming jild kitob,
Shoʻroni madh etib qilishdi xitob.
Bu semiz kitoblar bosh qahramoni,
Vatanparvar emas,vatan shaytoni.
Endilikda esa urra,urralar yolgʻonidon pahrez qilib mudrab qolgan vaqt ham diydalarini sal-pal nari-beri ochayotib Maqtov adabiyotiga zimdan koʻz tikarkan:-tanqidiy adabiyotga emas, haqiqiy adabiyotga yuz burishlarini oʻquvchilarimizning qulogʻiga shivirlamoqdolar.”
“Shohnoma”asarining muallifi
Murtazo Ulugʻov.

Qachonki daʼvosi zoʻrlar oʻlsalar,
Hangoma, dagʻdagʻa, gʻurur oʻlsalar.
Va goʻrin lavhiga bir soʻz soʻrsalar
Oʻshanda shoirning qadrin bilsalar.
(Loiq Sherali).
Shoir Murtazo Ulugʻov xotiralaridan birida urush va urushdan keyingi yillardagi qahatchilik chogʻi oq juxori unidan tayyorlangan zogʻora noni va havuzdagi qurtlagan suv bilangina kun kechirishganini albatta, bu oʻrinda u dov-daraxt va oʻt-oʻlanlarning tomirini tanovul qilgach, hazm qilolmay, koʻplar qatori shishib oʻlgan onasini, ukalarini-Mirzo Yorqul, Mirzo Saodat singlisini koʻplab yaqin xeshlarini eslagisi kelmaydi. Shoirning yuragi hayotimizning achchiq bu haqiqatiga dosh bera olmaydi.
Murtazo akaning oʻz hayoti tarjimai holiga baxshlangan sheʼriy qissasi “Taqdir”, “Soljenitsin bilan gurung”, “Istiqlol zinalari”, “A.I. Soljenitsin XX1 asrda-Jannatda gurung”- Shohnoma asarlarini, aytish mumkinki, nafaqat oʻzbek, rus sheʼriyatida emas, umuman jahon adabiyotidagi eng munglugʻ va darmand sheʼriy asarlaridandir. Ota-onalari avtolarda, qoʻsh-qavatli binolarda, shohona koʻrpa-toʻshaklarda, sutdek oq choyshablarda yashayotgan, boʻyniga pok tugʻilgan navzod bilaklaridan-da yugʻon sof tillo zanjirlar osib, keksarib qolgan boʻlsada, tahorat nimaligini bilmagan, nuqul shahardan-shaharga, kurortdan-kurortga, marakadan-toʻyu tomoshaga, gurungdan-gashtakka bilanglab koʻchib yuradigan kimsalar bu sheʼrlarni tushinmaydilar. Uncha-muncha tushinsalarda, bu kuningdan behtar emas, battar boʻl deguvchi, iblisga qoʻl bergan shaytonzodlar borligiga men hech shoʻbha qilmayman.
Vaxsh vodiysi, Vaxsh daryosi sohilida paxsa uylar saf tortgan Xoʻja Gulgun mozori qishlogʻimizning (hozir Vaxsh tumani shaharchasi) Murtazo Ulugʻov tugʻilib oʻsgan Oqtepa mazori-Zarafshon daryosi sohilida qishlogʻidan deyarli farqi yoʻq. Biz tomonlarda ham qishloqlar “Mozor” deb ataladi. Onam Sanginoy toʻgʻilib oʻsgan, maktabda boshlangʻich sinflarda dars berib yurgan muallima Panjakentda Mazori Sharifdan uch-besh chaqirim yuqoriroqda Zebon qishlogʻidan. Mazori Sharif, Zebon qishloqlarida odamlarga hayot baxsh etgan “Haq munisi”, “Niyat”, “Obshor” buloqlari bor. Zebondan yuqori togʻ etagida “Koʻk” boʻloq boʻlib, tuyaning koʻziday dumoloq teshikdan koʻk-yashil suyuqdan-da suyuq loyqa suv otilib turadi, undan nochor, oshqozon, ichak kalasiga giriftor boʻlgan insonlar bir chay-qoshiq hajmidagi miqdorda har kun ertalab nahorda, kechqurin shom nomozidan soʻng isteʼmol qilib turiladi, ajablanar tomoni shundaki, koʻk-yashil loy suyuqlikni yuqori darajali tasf-qorin boʻshligi tif kasaliga ham isteʼmol qilib turgan bemorlar sihat-salomat boʻlib ketadi, boz bezgak,, isitma,, tumov kabi tashxis kasalliklariga ham taʼsiri katta. Urush va urishdan keyingi yillarda dori sifatida Panjakent bozorida shu koʻk-yashil suyuq loy sotilib turardi.
Shoirning Oqtepa mazori qishlogʻida, Zarafshon daryosi sohilida cheksiz toʻqayzor, qamish, julgʻun, jangalzor oʻrmonlarga oʻxshab ketadigan, unda “Koʻndalang koʻl”, “Uzun koʻl”, “Toʻmaloq koʻl”, “Qulmurod koʻl”-larida oʻrdak gʻoz, laylaklar toʻdasi koʻzga maviy osmondagi yulduzlarni eslatadi. Men bu ajoyibot qishloqda 7-chi sinf oʻquvchisi boʻlgan yoshimda bir marta boʻlganman. Shoir esa:
Ovulim-Oqtepa, tuman Paxtachi,
Moʻysafed moziydan sodiq xabarchi.

Ziyoviddin, Toʻmaris, hizr Muqanna,
Izlarin saqladi sendagi tana.

Qulaytgayda xoking zamon beboshi,
Oʻsha yaramasning yaramas ishi.

Xabari ketganda uzoq-uzoqqa,
Pok dillar oʻzini urdi har yoqqa.

Chingizxon xokingni elakda elab,
Qoʻrgʻoning qulatdi-bagʻringni ezdi.

Bosh egdi nazdingda Temur saharlab,
Gʻarazlilar harchoq gʻuborday toʻzdi…

Gul toʻla qalbingga oʻt-olov indi,
Hukumron bronzali tojingni yuldi.

Ayigʻu yovoy ot yurardi birga,
Koʻrinmas ular ham-kirganmi yerga?

Ilonu jayralar, shogʻollar sayri,
Osmonga uchganmi-yoʻqolmish bari.

Zarafshonda oyning shoʻʼlasi tiyra,
Arazlab oyning ham koʻngli qolganmi?

Kekkayolmay tolu it nomli jiyda,
Toʻlkining shivirin obdan surganmi?

Jilgʻinlar toʻdasi sinib yiroqlab,
Soyasin solmaydi sayroqi qushga.

Koʻllaring qurigan oynaydi sen chun,
Qamishi soʻligan toʻlgʻonmas tunda.
Shoir vatanining eng qisqa va haqqoniy hozirgi taʼrifi ana shu!. Vatanga, uning har zarra toʻprogʻiga fitriy muhabbat va eʼtiqod shoir sheʼrlarining bosh fazilati boʻlib qoldi, yuz metrcha boʻy choʻzib turgan Oqtepa-vatan timsoli uning bagʻridan uloqib ketgan yo bir umr uning nazdidan jilmagan farzandlar uchun bu teppa aslida tarixiy kechmish manzarasi, asriy zulm va haqsizliklardan qomati toʻkilgan, qaqshagan, asriy azoblarni chaynab, qovshanib yashayotgan xalq. Uni nurli va farahbaxsh manzillarga etguvchi tuya yetaklagan tuyakashlari, yasavullari, sarbonlari yoʻq. Qayoqqa ketganini hudoning oʻzi biladi. Xalq ham shunaqa besohib boʻladimi? Nahot uning davangir sardorlari, jismini chuqur-chandirlardan olib chuquvchi xaloskorlari, yov bostirib kelganda, koʻksini qalqon qiladigan eronlari yoʻq. Agar eronlari boʻlganda, bu kuyga tushmasdi.
Koʻzani yasagan kulol changi ham,
Tashingga chirmashkan gʻisht loyingda jam.

Changlaring koʻzaning changin qoʻzgʻatar,
Koʻzagar mehnatin aylab besamar.

Xayomning sendagi changi guyo zar,
Koʻza tirsagiga chindan yarashar.

Poyingda Zarafshon dardli toʻlgʻanar,
Koʻzda yosh, hasrating adadin sanar.

Yoningda choʻkkandir bobom mazori,
Sen kabi uning ham koʻpdir ozori.

Suvidan rizq topgan bobomlar hanuz,
Yoningda yotibdi hamro yuzma-yuz.

Mangʻitoy momomning mazori yaqin,
Mirzo-oy derdilar bilganlar aqlin.

Yana ming-ming qabr yoningda qator,
Bellari mayishgan, choʻkkanu abgor.

Changlari belingga yopishar mumday,
Dogʻdadir belingga belbogʻ boʻlolmay.

Qismating yigʻlaydi, xoʻrlangan xoʻrim,
Oʻlsam, joy toparmi bagʻringdan goʻrim?!

Muqaddassan har choq menga Oqtepam,
Dilim toʻridasan, qayda boʻlsam ham.

Yoningda avliyo Mangʻitoy Mirzo,
Ham nuragan daraxt, toʻproq norizo.

Qilma gina, senda taqdir sovrilgan,
Tiklolmam tepamni, bagʻrim qovrilgan.

Dilimni ezadi eng buyuk tashvish,
Eling och-yalangʻoch ham yozu, ham qish.
Xalqning yelkasiga chiqib, nuqul uning rizqini tuya qiladiganlar, uning hisobiga rohat-farogʻatda yashaydigan-choʻbir-choʻbirzodalar, agar yov kelsa, dumini qisib qochib qoladilar. Qochganda ham yana uning nonini ogʻzidan yulib qochadilar. Ilgari teva va tulporlarda qoch boʻlsalar. (Amir Olimxon, Xudoyorxonlar kabi) endi uchoqlarda qochadilar. Bu yogʻi Shveytsariya, Avstraliya, Yangi Zilandiya. Siz oʻylaysizki, bularga changgi toʻzib choʻkkan Oqtepa, yonidagi toʻqayzor, xoruzor boʻlgan, suvi qurib borayotgan Zarafshon kerakmi? Ularga Surxan, Qashqadaryo, Xorazm, Qaraqalpoq tuproqlarini 2-3 metrgacha shoʻr bosgan, u yerlarda eshak minib yurgan va hayotida Toshkentdagi metroni tushida ham koʻrmagan yalang oyoq, yupin, och bolalar kerakmi? Qayoqdadir Muborakning qarovul bozorida, Buxoro, Navoiy qizilqumidagi saksovulzor dashtida echki boqib yurgan manov qaqshagan muysafid bilan ularning necha pullik ishi bor? Vatanni yer yutmaydimi? Huv, aerodromda qantarilgan uchar arava ularni bir zumda dunyoning istagan mintaqasiga eltib qoʻyadi.
Murtazo Ulugʻovni yaqindan bilganlar uning tarixga va tarixiy xotiraga nechogʻli masʼuliyat bilan yondoshishini bilishadi. Shoirning “Oqtepa” dostoni tarixiy oʻtmishning inson qismatida tutgan oʻrni haqida. Oqtepa-tarixning bir parchasi, shayx Ziyoviddin, shayx Xatib Bobo, hizr Muqanna, shoh Boburning, Shaybonixon bilan Temur bobosidan qolgan Movarounnahr saltanatini tiklash maqsadida olib borgan janggu-jadal qahramonona muhoribalari, toʻqnashuvlari, Shoh Temur, Bibixonimlarning Sayqal berguvchi izlari, necha asrlardan buyon shu muqaddas toʻproqda yuksalib turgan Oqtepa xalqning gʻururi, shaʼni, shukuhi.
Ohlarimga tordir cheksiz falak ham,
Qadrim toptalangan, ezar doim gʻam.
Vaqtida yozsam men ohu figʻonim,
Mix qoqdi poyimga qiyratib jonim.

Darhaqiqat oʻtgan asrning oltmishinchi yillari shoirning ijod qilib
yaratgan sheʼriy asarlari “Zamon paygʻambarlari”, “Komfirqa yo
Qurʼon”, “Ustozga taʼziya”, “Taypoq havuz” sabab KGB amaldorlari
tomonidan habsga olinib, soʻroq-javob qilganda qoʻyilgan
aybnomalariga (Sovet Partiya organlariga toʻhmat) norizolik
bildirgan chogʻda shoirning chap poyi IV-V-chi barmoqlaridan 1-1,5 sm
yuqoriroq qismiga mix qoqqanlarini hasrat dogʻida eslaydi. Mix
qoqilgan jarohatning izi-chandigʻi hozir ham koʻzga koʻrinib turibdi.
Mix ertalab med. San. chast taxtalik xonada soat 9 dan to 10 kechqurin
uxlash mahaligacha qoqilgan, mix taxtalik poliga qimir etolmay turgan
holatda soʻroq qilishar edi. Shoirning jismidagi ogʻriq, unga
xudosizlardan yetgani va yimon qudrati bilan ularga tik boqargani,
yuragida zarracha tahlika sezmaganligidan oʻzida yoʻq shod edi, bu uning
ruhiy gʻalabasi edi goʻyo. U bu iflos toʻdaning amri bilan pitirlab
sarosimaga tushmadi, yigʻlamadi, yalinmadi, yelkalarini qisib qulliq
qilmadi, oyoqlari ostiga oʻzini tashlab tiz choʻkmadi, joniga shafqat
qilishlarini oʻtinmadi, na oʻkirik na boʻkiriklar uni qurqita olmadi.
U oʻzida shunday quvvat borligini, yirtqichlarga nisbatan koʻnglidagi
adovat xayol emas, chinligiga koʻzi yetdi. Iymon quvvati bilan terilarini
shilishlariga, tomoqlariga qoʻrgʻoshinlar quyshlariga dadil chidab
bergan valiylarni oʻyladi u. Mansur ham, Bogʻdodiy ham, Termiziy ham,
Nasimiy va Mashrab ham shunday qiynoqlarga giriftor qilingan
edilar. Iymon quvvati ularni yolgʻon va johillik oldida tiz
choʻktiralmadi. Shoir ilk bor oʻz tanasida istibdod qamchisini tatib
koʻrganidan benihoyat baxtiyor edi. Axir, mazlum xalq bir emas, ming
marta bu tamʼni tatib kelayapti-ku. Ular kimlar? Uning musulmon
birodarlari emasmi? Hayotini ozodlik va eʼtiqod yoʻlida qurbon
qilaman deb ont ichmaganmidi? Bugun oʻsha duolar ijobatini ilk
bosqichi emasmi? Bugun boshi ustida oʻynagan qachmi va oʻkiriklar aslida
Olloh dargohida qabul boʻlgan duo edi.
Soʻz boshida shoirning “Taqdir” sheʼriy qissasi haqida gapirgan edim,
unda qurib ketgur mix jarohati haqida batafsil gap ketadi:

Yoshligim-oltin davrim, orzular ogʻushida,
Yonardi dil hapriqib, hurliqolar qoshida.
Deb boshlanuvchi misralarda:
Xullas orzu yoʻlida koʻp taloshim bor edi,
Bu olam koʻzlarimga bogʻ edi, gulzor edi.
Ne bilay bu hayotning mojaroga konligin,
Quvonchni gʻamga burish ishida chaqqonligin.
Ham yana siyosatu pulparastlik gʻarazin,
Erkin fikr qastiga yaratilgan qafasin.
“Boshga tushsa koʻz koʻrar”qabilida ish boʻldi,
Bir tasodif boshimga alamli tashvish boʻldi.

Tomidan yozda tuproq shuvullab toʻkiladigan, qishda qor-yomgʻir tomchilari uzluksiz tomadigan, tomi boshiga yiqulgudek xoru xarob paxsa devor qurshovidagi uyda oltita oʻziniki, uchta otalari qatagʻon qilingan, onalari ochlikdan oʻlib yetim qolgan Toʻlgʻonoy, Muharama Hojimurod-shoirning amak opa-ukalari. Bir yildan soʻng ayni bahor edi. Eri frontda vafot qilgan, otasi qatagʻon etilgan, onasi ochlikdan oʻlgan, ishga yaroqsiz nochor Sharofatammam, ikki noboligʻ oʻgʻillari Muhammad va Rahimjon; eri va otasi qatagʻon jabridan nomu nishonsiz yoʻqolgan, onasi ocharchilik domiga uchrab vafot qilgan ammam Roʻzigul (ikkisi ham Momosining amaki singillari) noboligʻ qizologʻi Turdixollar bizning “etimxona” mizga kelib qoʻshilgach “nonxoʻrlar” ni etagiga solib, bu qoʻtir dunyoga adashib kelib, eng jirkanch muhit iskanjasida qolgan momasi Mangʻitoy, onasi Risolatoy (joylari jannatdan boʻlsin) va shu kabi onalarimizning zaharli-koʻz yoshlari uchun javob berish oʻrniga itni bogʻlab qoʻysang turmaydigan, koʻchalari toʻproqqa qorilgan bir Oqtepa mazori qishloqqa qoʻlini shop qilib, “Kommunizm gʻalabasi sari olgʻa” mahobotli tosh haykallari bostirib kirgan “Zamon dohiy”lari, xudosiz yangi odam va yangicha dunyo yaratuvchi laʼnatilarga qulliq qilib yurgan kezlarimizni qanday qilib xotirot lavhalaridan oʻchirib tashlash mumkin?-deydi shoir va davomida,-bu hasratlarni hech kim tinglamasdi, qatagʻon qilingan Xudo ham, oʻta sipo tosh haykallar ham bu hasratlarni eshitishga qodir emasdilar.
Dildagi dardlarni aytolmay yurdim,
Haqsizlikni koʻrib til tishlab turdim.

Shu paytlar yosh edim, ozori dilni,
Tiyib yurolmadim, qoʻyvordim tilni.

Istab nojot bordim oʻnlab dargohga,
Koʻrdim loqaydlikni dildagi ohga.

Shoʻrodan adolat istab bong urdim,
Nohaqlikni koʻrib turolmadim jim.

Shoʻraning shaʼniga bitmadim maqtov,
Tanqidim kimgadir tuyuldi olov.

Simtikonlar ichi boʻldi makonim,
Doʻzaxiy qiynoqlar oʻrtadi jonim.

Uch-toʻrtta munofiq aylab dagʻdagʻa,
Meni oʻz yurtimdan qildi badargʻa.
Men endi bundan buyon haqiqatga hech qachon yetish mumkin emas degan xayolga borganimdan soʻng, hamma qatori Xudoga qarshi isyon koʻtardim, hamma narsani yaratib, keyin oʻz holiga tashlab qoʻygan xudoni tushunmasdim. Bolalikdan koʻngilsiz mening tilim zahar edi va men eng ogʻir soʻzlarni ayamadim. Mirzo Toʻlgʻanoy amaki opam “Sening boshinga tiling yetadi”,-dedi xafa boʻlib va qoʻshib qoʻydi,-sen odam boʻlmaysan… Men esa oʻshanda, xudo rahmatidan bersin, opam naqadar haq ekanini endi his qilayapman… Odam boʻlish qiyin edi. Odam boʻlish uchun odamlar orasida, musofiratda yashash kerak edi… Va shunday ham boʻldi.
Shunday bir tuzimni aylashdi bunyod,
Podaga aylandi unda odamzot.

Tongda haydab chiqib elni dalaga,
Shomda haydab kelar brigad koʻraga.
Onam va Roʻzigul ammam rahmatliklar sagʻir bolalarini urushdanda oʻn chandon xofliroq boʻlgan ochlikdan saqlab qolish uchun jonini jabborga berib kolxoz paxta dalalarida shoʻrlik onam va ammam gohida brigad dala shiyponiga ish rejasini toʻligʻicha bajarmaydiganlar safini jamlab, oy shoʻlasi yorugʻida ikkinchi smenada qolib ketardi, oʻshanda ham biz och-yupunlarni goho- goho bir rav koʻrgani kelib ketishardi. Kolxozdagi hamma ekish, yetishtirish, yigʻib olish faqat qoʻl mehnati ot, hoʻkizlar kuchi orqali amalga oshirilar edi. Kolxozda MTS hisobidan bita XTZ traktori bor edi xolos, deb chuqur qaygʻu hasratda shahrlaydi shoir. Va yana davom etadi,-kechirsinlar oʻquvchilarim, ruhimda parokondalik, bir yetimxonamizning aʼzosini peshonasi shoʻr Buvtash ammamni (Sharof ammamning singlisi) taqdiri yorlaqadi. 16-yoshlarda edi, chamamda 1945 yili, yoz, mevalar gʻarq yetishgan payt edi, frontdan qaytib kelgan, yoshi qirqlarda frontoviq erkakka ocharchilikning ichak uzdi mahali turmushga uzatildi. Biz esa yetimxonamizdan bir nonxoʻr (nonni yalchitib toʻyganimizcha yemisakda) kamayganidan shuncha-ki ich-ichimizdan sevindik-ki qoʻyaverasiz, goʻyoki bizga Ramazon yo Qurbon hayitida, shafqat yuzasidan bir yimoni but inson hayitlik berganidek. Biroq bizning xursandchiligimiz uzoqqa choʻzilmadi. Kuyov boʻlmish 1941 yil jonga jon urush ketardi, nemis fashistlari tomonidan u asir olinib, uch oydan soʻng nojotsiz kontsintratsion lagerdan qochib, gʻarbiy Ukrainada partizanlarga qoʻshilgan ekan. Bu “juda xofli voqiani” NKVD troyka iskovchilari topib, ammamni eriga hamro qoʻshib “oʻta xavfli shaxs, xalq va vatan dushmani” aybi bilan 20-yilga sibirga qaragʻay kesishga surgun qilinib, dom daraksiz ketishgandi. 1953 yil oʻrtoq dohiyimiz Stalin oʻlimidan keyin taqdir taqqozasida vataniga qaytishganlar. Eri bir-biryarim yil oʻtmasdan, maxorka dutidan, sovuqdan oʻpkasi uzulib, yaramay qolib, bu gʻaraz foniy dunyodan koʻz yumdi. Biz va qoʻni-qoʻshnilar nega shuncha yil oʻtib, biron bor xati xabar qilmaganlari haqida savol berganlarida, Buvtash ammam bechora, ularga quyidagicha javob berdi:-Xeshu taborga xat yozish imkonini faqatgina uch norma ish rejasini toʻligʻicha bajargan mahbuslarga ruxsat etishlarini, u ham boʻlsa maxsus boʻlim (spets chast) orqaligina amalga oshirishlarini tushuntirib berdi:-erim esa nari-beri bir normadan sal oshiqroq ish rejasini bajara olganlari bois biz bunday oliy insof sanalgan imtiyozdan mahrum edik. Men zona lagerida Pikarniga ishga joylashganim sabab qornim uncha-muncha, har holda toʻq edi. Pikarnida IV-chi sort qop-qora un, qum aralash buxanka non pishirganini, mahbuslarga har kun 800 grammdan non nasibasini olib turganini, men esa pekarni atalmish oʻta imtiyozli korgohda ishlaganimdan shod edim, oʻzimga taʼaluqli nasiba non poyogini erimga hadya qilardim (ochqab qolmasin fikrida albatta). Ikki marta ertalab nohorlikka va kechqurin balanda nomli issiq ovqat-karam, kartoshka poʻchogʻi, 8-10 dona mayda kilka baliqchasi, erta nahorda esa 8-10 gramm shakar xolos. U rusiyada xalqlarning ahvoli qalay degan savol-javobga: -Bizning Oqtepa mozori qishlogʻimizdagi odamlardan oʻn chandon battar, ayniqsa mahalliy xalqlarning ochlikdan, sovuqdan muz qotib, bit talagani tufayli Sypnoy tif balodan qirilganlarini, aytishga tilim-dilim dosh berolmaydi, u yerlarda vafot etgan Xudoning banda-moʻminlar loshlarini yerga berolmayin, 40-45 darajada sovuq, zamin qatlami 2-3 metr muzlagani bois, loshlarni choʻp taxtadan, xudoning ilmiliq kunlarigacha, loshlarni och daydi itlar gʻajimasin uchun choʻp taxtachalar bilan ihota qilganlarini, ajal changali-ochlik, xastalik, majruhlik sabab oʻlgan mahbuslarning loshlarini esa yerga berishmasdi. Biz kabi pikarni, oshxonada imtiyozli ish xizmatkorlari yordamida (majburan desak ham boʻladi) qishda chana, yoz ilmiliq paytlarda, arobachalarga ortib, uncha uzoq boʻlmagan 2-3 chaqirimcha tashlandiq eski shaxtaga agʻdarib tashlardik. Shunisi chandon yozuvlik-ki loshlarni shaxtaga tashlashdan oldin qizil shapkali soqchilar beshotar ventovka shtik nayzasi bilan boʻyin, koʻkrak qafaslarini ilma-teshik qilib tashlardi (mabodo tirik boʻlmasin yoki tirilib boshga balo boʻlmasin maqsadida albatta). Loshlar och daydi itlarning yirqich gazandalarning sayiliga aylanib ketardi, koʻzi och quzgʻunlarning parvozini aytmasa ham boʻladi. Xullasi rus millati-barodarlarimizni boshidan oʻtkazayotgan qirgʻin-qatagʻonlari qoshida yovuz Napalion, gitler fashistlari, chingizxonlarning yovuzliklari mehr-shafqatga aylanib qolmoqda.
-Oqtepa mazori, Xayriobod va Sultonobod mozorlari qishloqlarining Xudo suygan moʻminlarining zagʻaro-juxori non, havuz toʻla suv bilan kechirayotgan ruzgʻori Urusiya xalqlariga nisbatan xeyla behtar. Huv ana qishloq daralari mevali daraxtlariga boqing, dala dashtining fayzi tarovatiga boqing, XIX asr ikkinchi yarmida, XX asr qizilboshlar saltanatigacha bu fayzli tuproqqa shayx Ziyoviddin, shayx Xatib Bobolar suv chiqarib, obot qilgan, son-sanoqsiz tikilgan mevali daraxlari-Zardolu, tut, jigda mayizak, behi, olma, shaftoli, qaroli, uzumzorlari. Xudoning bandalari yozda hoʻl meva, senniki-meniki demasdan, qishda qoq qilingan) mevalar roʻzgʻorimizda qopu-qanor zaxirasiku, bunday Xudo ato etgan nasibaga shukrona qilish kerak, deb koʻz yoshini tiyyolmaydi Buvtash ammam bechora. Mana shundoqa yovuzliklarni koʻrib, eshitib, qaysi oʻtgan yaxshi kunimizga doir atab “Lenin-Stalin partiyasi doim omon boʻl”, “Yasha! Ey vatan, ozod Oʻzbekistonim mening”,-deya yoza olardim, yoʻq, zinhor yoʻq, shoirning iymoni bunga boʻy bermaydi. Nahslar girdobi-mamlakatiga aylangan soxta avliyolar mamlakati, axir, bu charxi gardonni ajdodlarimiz bejiz “Garduni dun” demaganlar va hali hech qachon donishmandning xohishi bilan yurmagan mamlakat va bundan buyon ham yurmajakdir. Harchand foniy dunyoga adashib kelib qolgan odamdan buyon, hali biror sarbaland mard, xoslar va pastlarga mute boʻlmaganlar. Tiriklikning shafqatsiz qonuniyatlari bor “Tentakka tin beru, qoʻliga bel”-bu inson hayotining achchiq haqiqati, uning hikmati, nochorlik va gʻariblik.
Kommunizm sari olgʻa! Der shior,
Har yerda shu shior boʻlardi takror.

Uni qonun qilmoq Korpus!, niyati,
Har yerda izgʻiydi Korpusning xati.

Erkak zot barchasi ketgan urushga,
Qolganin qatagʻan tutar qoʻshmushga.

Loy shuvoq hovlilar qolmish kimsasiz,
Bit bosgan nochorni quvlar xudosiz.

Qatagʻon rejasi eng asosiy ish,
Der edi partkomlar baho olgach besh.

Yovuzlik aylandi odatga koʻring,
Noni mayli boʻldi har bitta zoʻrning.

Ming-minglab lagerlar taratdi qovmat,
Gunohsiz jonlarga boʻldi qiyomat.

Laʼnati turmaning ishlari ogʻir,
Qiynoq-azoblari emas edi sir.

Uch norma bajarish nasibdir kimga,
Olardi xat yozish huqukin uyga.

Quvonchin cheki yoʻq, gʻarib mahbusning,
Yozardi, goʻyoki gʻazalin toʻyga.

Bu huquq egasin shodligi cheksiz,
Unitar gʻamlarin boʻlsa ham erksiz.

Xudo koʻrsatmasin, yoʻliqsa dardga,
Uch yil qoʻshilardi jazo muddatga.

Ishga chiqolmasa kimdir ilojsiz,
Muddati toʻrt yilga ortgaydir soʻzsiz.

Normani toʻrt karra bajargan qulga,
Qisqarardi muddat oʻnidan birga…

Millionlab “GULAG”i boshlarni yegan,
Mingtadan birovi qaytganu oʻlgan.

Soʻzda ulugʻlangan adolat har vaqt,
Erk, yurt qoʻlingizda!-shior edi taxt.

-Boʻy panohingizdir osigʻlik surat,
Orzu armonlaring oʻshanga anglat.

Dohiy Stalin u, uni sharafla,
Umriga, ishiga omadlar tila.

Jahonda yagona, topingin,unga,
Hayot quyoshi u, yoʻl bermas tunga,

Ham odil, ham obot bir davlat qurdi,
Oʻnlab oʻlka uning izidan yurdi.

Jahonga tanitdi oshyonimizni,
Ulugʻlang Stalin-quyoshimizni.
Yevropa qashshagʻu topilmaydi ish,
Puldorlarin feʼli qashshoqni yulish.

Turmada ham Stalin surati dahshat,
“Erk” soʻzin shivirlab gapirmoqlik shart.

“Kommunizm mashʼalin” siz yoqmoqdasiz,
Axloqsiz dunyoni tuzatmoqdasiz.

Kommunizm boshlanur aynan shu yerdan,
Kim, qachon qoʻrilgan sotsializm degan.

Amerika esa tamom tukilgan,
Ibrat oling har chogʻ Stalin ERDAN!

Sizni kutmoqdalar onalar uyda,
Qaytsangiz, boʻrdoqi soʻyilar toʻyda!

Shundayin puch yongʻoch, gʻirt yolgʻon gaplar,
Aytilgach, urralar samoga oʻrlar.

Urra-urralarga aldangan sonsiz,
Qirildi, yoʻqoldi nomu nishon siz.

Yozganim yoqmagay kimgadir balkim,
Oʻtmish qissalari bu yozgan gapim.

Hayot ham azaldan asli biri kam,
Kim kofil shu taxlit qolur bu olam.
Vaxsh daryosi sohilida Xoʻja Gul-Gun mozor qishlogʻimizda saf tortgan
paxsa uylar, ular shoir tugʻilib oʻsgan Oqtepa mozori qishlogʻidan deyarli
farqi yoʻq. bizning oshu nonimiz, daryodagi suv edi. Onam bechoraning
bir qora uchoqdan, boshqa deyarli hech narsasi yoʻq edi. Oʻchoqda oʻlgidek
qattiq sabr bilan ikki hovuch arpa yo bugʻdoy un, bir-ikki chimdim paxta
moyi, tutunlarga qorishib “Boʻtqa” pishirardi, agar biron piyola sut
topiladigan boʻlsa “Garsuz”, ikki, uchta tovuq tuxumidan “Piyova”
tayyorlardi. Onam orqasi koʻchgan kovushi, yertiq etakli keng kuylagini
tappiga belab, ayvonda kuymalanar ekan oʻchoq tutay boshlardi.
Onajonimning yirtiq keng chit kuylagining keng yenglari ichidagi
ketmon dastasidek qoʻllari hovlimizdagi bir parcha tomorqa yerimizni
ketmon bilan chopib, shopirib kuzda arpa doni sepilib, may oyida
oʻroqdan chiqqach, hayol oʻtmay chugori doni sepilardi va kuzga qolmay
yigʻishtirib olardi, va tez holda boz arpa doni ekilardi… Boshlangʻich
sinf muallimasining xarobdan-da xarob ahvoli shu zayilda oʻtar edi.
Ertalab maktabga kechikmaslik uchun oʻzini juda xushyor tortib tong
sahar xoʻrozlar qichqargan zohati, eng hayratga soluvchi qoʻshnimizning
suloqmanday qari eshagi ayni bomdod nomozi tamom boʻlar-boʻlmas
paytda gulduros ovozda hangragan zohati maktabga yugurar edi.
Eshakning ertalab hangrashi hech qachon kechikmasdan bir mahalga
toʻgʻri kelar edi, jonivor adashmasdi. Soat deysizmi, bu qadri qimmat
oliy mulkni tushumizda ham koʻrgan emasdik. Maktab va sinflarda qum
soati bor edi xolos.
Men shoirning Oqtepa mozori, qoʻshni Xayirobod bogʻi, Sultonobod
mozor qishloqlarini juda sehir-diqqat bilan kuzatganman. Tuproq
yoʻllar toʻgʻridan-toʻgʻri qishloqlarni teng ikkiga boʻlib oʻtar, yoʻlning
har ikki yoni boʻylab, bir-biriga zanjir xalqa misoli tutash, holi
xarob paxsa kulbalar qad rostlagan, qariyb bari tuproq rang boʻlib,
boʻgʻotsiz tomi devorga qoʻshilgan va ayrimlari (hammasi emas albatta)
somonli loy bilan silliq qilib suvolgani uchun tillo suvi
yugurtirgandek quyoshning soʻngi nurlarida yaltirab koʻzga tashlanardi
(brigadir, hisobchi, mumkin, ot yo tovuq ferma mudiri, kolxoz raisi
yoki uning moʻovini, partkom) yashashlariga zigʻircha shoʻbha
qilmaganman. Aytarli biror kulbaning tuproq koʻchaga tomon qoragan
na tuynik yaxud terezasi yoʻq. Goh tom boshida, goh kulba ortida, balki
burnogʻi yildan qolib ketgan pichan gʻaramlari qarayib turardi.
Kulbalar oʻrtasidagi yoʻl boʻylab ketma-ketguncha turli mevali
daraxtlarining navdalari tom boshiga dovur enkayib shox tashlagan,
soʻngi yaproqlari tuproq bilan bitta boʻlib sochilib yotardi.
Kulbalarga eltuvchi eshiklar ingichka tol yaxud tut navdalaridan
toʻqilgan, hovlilarni faqat hayvonlardangina ihota qilinishini
bir qarashdan payqash mumkin. Biz yashayotgan Xoja Gul-Gun mozori
qishloq ham, qoʻshni qishloqlarimiz ham shakl-shamoyilini shoir
qishlogʻining bir rangda ekanligini koʻrib turib tovba deb, hayratda
yoqingni tutasan.
Bilmayman, balki tarixiy taraqqiyot jarayonida ortirilgan turli tuman qonunlar, nizomlar, dasturlar; hayot aravasining charxlari tinim bilmay aylanishi oddiy koʻnikma boʻlgan, yetim sayoramizning barcha mintaqalarida yashayotgan jami millatlarning rasm-rusum, anʼana va urf odat, turmishning tizginsiz tashvishlari, kundalik halovatsizliklari oqibatida kelib chiqqani irsiyatga monand keladi. Eng dahshatli tomoni, chegirib berilgan oʻtkinchi umrning ayanchli darajada qisqaligi bois inson hayotning asosiy muammalari ustida bosh qotirishni koʻp ham xushlamaslikdan kelib chiqqan, irsiyat temir panjalari tomogʻiga chang solganidan balki yuqorida aytilgan hayotning asosiy muommalari haqida unchalik bosh qotirmagani va ularni yogʻirchoq toshiga quyilgan bir qism bugʻdoy donlarini tegirmon toshidek sekund lahzada unday maydalab, yanchib tashlamagani uchun hech kimni ayiblay olmaysiz. Bu huquq hech kimga berilmagan. Boz uning ustiga asosiy jumboq shoirning asarida keltirilgan “Gʻirt qoʻtir Choʻbir”, boʻlsa? Odamlarning tuproqni shopirgani-shopirganliklaridan oʻlib qolgan mijozlari butun umri davomida Choʻbir va Choʻbirzodalar haqida hech mahal oʻylagan emas, deb ularning yoqasidan tutishdan Xudoning oʻzi asrasin. Ammo dunyodagi jamiyki iblis, ibliszodalar, shoh, shohzodalar, Choʻbir, choʻbirzodalar bunga vaqt topabilganlar. Ular bir lahza boʻlsin tin olmay Oqtepa va uning atrofidagi cheksiz toʻqoyzor, keng mintaqalarini, Bobur vatani boʻlmish Andijon shahar va uning kengliklarida, undan oʻtib Sulaymon togʻ choʻqqisidagi Shoh Bobur bunyod etgan oq marvar toshli xotira sangzor huchragacha kezib, qurib ketgirlar bugʻi emas odam avlaganlar, avlayotirlar ham… Ayni qandaydir joʻybor ariqdami, chuqur-chandiq yo qir tepasidami anqayib yurgan nochor kimsalarmi, qishlogʻu choʻpon-choʻliqlar yashayotgan yurtalarmi Shaytonzoda Choʻbirlarga yem boʻmoqda,, ha nima? Mehri giyo (nasha) istimol qilib, qolganini qirgʻizlarga sotarmish yo hech narsadan qaytmaydigan terrorist emishlar.
Shoir javonlik yoshligida yaʼni oʻtgan asrning oltmishinchi yillarning ikkinchi yarmida, xudo rahmatidan koʻproq bersin N.S.Xrushchevning ilmiliq davridan ilhomlanib “Zamon paygʻambarlari”, “Komfirqa yo Qurʼon”, “Ustozga taʼziya”, “Taypoq havuz” nazmiy asarlarini yaratadi, shu davrning ziyolilaridan hisoblangan hamkasbi Penayev Durdi, yaqin doʻsti Shodi (xabarkash stukachlar) tomonidan KGB amaldorlariga tutib beradi va qotillar KGB, Obkom komfirqa shohonshohlari Haytboy Azimov, Nuriddin Murodovlar bilan yuzma-yuz keladi shoir.

Men ruhoniyati choʻqqilardek oʻktam va qaysar, hech qachon hech kimning nazdida bosh egmagan, jismining har zarasida mardlik, halollik, toʻgʻrilik, Vatan va millatga sodiqlik, eʼtiqod, nomus va goʻzallik yashnagan shoir, qarib yarim asr umri musofiratda kechganiga ayni shu paytdagi holatiga toqat qilolmayotganini his qilardim. U bunday boʻlishi mumkin emasdi. Musofirlik nomardlarcha uni oyoqdan olganiga, bir lahza boʻlsa ham aka-uka, xeshtobor, doʻst, qishloqdoshlarining diydoriga intizorligi butun vujudini qon qaqshatayotganiga chidayolmasdi. Yoshi bir joyga borib qolgan munkillagan chol, umr shomiga tahorat olgan shoir vatanidagi oʻlik, tirik jon, vatandoshlaridan uzoqda yashayotgani, ularga toʻligʻicha mehr-muhabbat izhor qilgan vatandoʻst millatdoʻst, darvishsifat shoirimizning toqati toq boʻlayotganini men sezib turardim.
Murtazo Ulugʻov turma hayotini koʻp qalamga olgan mumtoz shoirimiz. Boshqa doho shoirlarning sheʼriy asarlarini oʻqigan boʻlsamda, ularning bironta asarlarida (nasriy asarlarda ham) gegimon komfirqa istibdot asorati tuzumini boshidan oʻtkazgan boʻlsalarda, turma xaqida lom-lim deyilmagan.
Habsxona hayotin boʻlmas maqtovi,
Ming-minglab insonlar totgan taʼmini.

Nechalar toʻkilgan kelmayin dovi,
Nechalar qaytoldi yengishgach gʻamni.

“Ichkari” ahvoli-yashash-chun kurash,
Jinoyatlar turfa, turli toifa.

Qotillar ham bordir, bordir alamkash,
Yaxshiga yoʻliqmoq-toleʼdan toʻhfa.

Keksalar gapi bor: hazar yomondan,
Yaxshini qidirdik-topildi ular.

Doʻst etdi ogʻir kun bizlarni jondan,
Suyandik oʻzaro har shomu sahar.

Asan ogʻa-tatar, soʻlim qrimdan,
Ota-bola yangligʻ edik ikkimiz.

Sasha Harnis-grek, ogoh sirimdan,
Mijavanadze bilan birday fikrimiz.

Korets, belorus, tojigu turkman,
Choʻkcha arman eston, moldovan, cherkas…

Xalqlarning farzandi boʻlmish bevatan,
Koʻpchilik mahbusni qamatgan gʻaraz.

Qoq suyak jussalar, diydalar nursiz,
“Ichki” qonunlardan poymoldir gʻurur.

“Paxan”lar amriga boʻysinmoq soʻzsiz,
Faqat “stukach” lar kun koʻrar magʻrur.

Hur fikr kim boʻlsa-qasdi “stukach”,
Dahshatga soladi begʻubor qalbni.

Xudkushlik niyati maqsad etilgach,
Stukach har doim berar madadni.

Shafqatsiz “Xoxol”lar-beboshlik ramzi,
Gap qaytarganlarning quriydi shoʻri.

“Xoxol”lar jabridan soʻnganlar ozmi,
Himoyasizga u-goʻyo och boʻri.
“Paxan”, “Xoxol”, “Stukach”-hokimi mutloq,
Xuddi Shoʻro tuzum “Troyka” si ular.
Kazarma hayoti gʻurbatlarga gʻarq,
Zulmiga yoʻliqqan qulday bukilar.

Kazarma “shef” lari qoʻygan talablar,
“Grajdanin boshliq” qa asosiy qonun.

Ular izmidadir: kaltak yer kimlar,
Kim och-nahor yurgay, olomay nonin.

Kimgadir shohono hayotdir siylov,
Kimlardir alamdan chaynab tashlar til.

Kimga sutkada oʻn olti soat ish,
Jizilloq oftobda asfalt toʻkadi.

Non yesa, ichsa suv-shugina tashvish,
Goho toleini yigʻlab soʻkadi.

“Paxan”lar “Xoxol”lar bergan farmonni,
Ijrosi majburiy, soʻzsiz muqarrar.

Boʻysunmas insonning toʻkilar qoni,
Ajal changalidan ajal qoʻtqarar.

-Havaskor qalamkash edim, gʻoʻr nihol,
Mashqlarim mazmuni kimgadir yoqmay.

Kulfatlar keltirdi boshimga hadsiz,
Yuribman men bugun yurtimga sigʻmay.

Qondoshlar qoshiga qaytdim quvonib,
Ona qishloq oldi saxiy bagʻriga.

Boshdan kechganlardan soʻzladim yonib,
Akam topdi daʼvo uka dardiga.

Quvonchlarim uzoq etmadi davom,
Qishloqda kutmabdi meni hamma ham.

“Mafkurasi yot!”-aylashib badnom,
Soldilar qalbimga adadsiz alam.

Komfirqa malayi koʻrsatdi oʻzin,
Hamtovoqlarini ayladi bir saf.

Yuzimga tosh otdi chaqchaytib koʻzin,
-Bu yurtdan ket!-dedi necha noinsof.

Oʻksik qalb ozurda manqurt jahlidan,
Ne chora?-yoʻl oldim oʻzga oʻlkaga.

Qondoshlar duosi dushman ahtidan,
Taskin berib mugʻligʻ aka-ukaga.

Xayr, mening yoshligim kechgan dalalar,
Xayr, kucha changitib oʻtgan yoshligim.

Xayr, izimdan koʻz yosh sochgan yangalar,
Rozi boʻling, achchiq, ekan taqdirim.
Musofirat nomardlarcha uni oyoqdan olganligi, bir qutlim Zarafshon suvi va havosiga zorligi bois butun vujudini qon qaqshatayotganiga chidoolmaydi. Yoʻq musofirlikda oʻlishdan qoʻrqadiganlardan emasdi, u
vatan tuprogʻida ibliszodalar, choʻbirzodalar bilan olishib, deylik sheʼrlariga oʻxshash fojiali va qutulmagan oʻlimni…
Murtazo aka jonidan toʻygan shoir, uni jonidan toʻygʻazishdi… Soʻlgan koʻzlarining tubida qotib qolgan oʻzbekona bitiklar, oʻzbek sheʼriyatining Rustami Doston Alp Tahamtani, hozirda munkayib qolgan chol musofiratda umr shomiga tahorat olgan, umrini soʻngi soatlarini yashayotganini tasdiqlardi. Bu bitiklarda millat qismatining bor fojeʼ va musibatlari, tashqi dushmanlar qutqisiga uchib emas. Oʻzining qotil Bosh-Boshboldoq choʻbir qutqisiga uchib bir-birini bir eʼtiqotda boʻlgan vatandoshlari ayovsiz qirgʻin qilgan Andijon azizlari, Zarafshon daryosi sohillarida qolib ketgan begʻubor bolalikning uchqur xayollari, Samarqand, Ziyoviddin ostonalarida uning yoʻllariga koʻz tikovermoqdan qorachiqlari yoʻllarga toʻkilgan aka-uka, opa-singillar, togʻa-jiyanlar, qishloqdoshlari, nihoyat Vaxsh vodiysida musofirlik ezgilayotgan kuyovining holsiz vujudi yonida, Xudoga nola qilayotgan onaizor (qayin onasi) lablarini pichir-pichirlatib toʻqson yoshidan oʻtib umr koʻrayotgan Sanginoy, sombit qovmatli nabira, chaviralarining boʻyi-bastiga, ularga kahkokoshondek baxt orzu va bir etak nabira-chaviralarining begʻubor va sodda nigohlari, va yana koʻp narsalar ifodalanayotgandek edi. “Oʻzbekona” qarashlar choʻgʻidan kul toʻkilib borar, asl “oʻzbekona” zarbdan shukuh ketib bormoqda edi. Axir, shunday buyuk qalbni yaratib, uni qanday qilib, qarib yarim asr musofirlik changaliga tashlash mumkin? Uning vatanidagi borliqqa hali qonib toʻymagan nigohi, millatiga boʻgan bus-butun goʻzal sogʻinchi, hamma-hamma narsaga cheksiz muhabbati, qilichdek keskir oriyati, vatan va el-yurtiga boʻlgan buyuk muhabbati haqi-hurmati uni asraguvchi kuch bor deb oʻylayman. Sheʼrni tom maʼnoda har nechuk tutqinlikdan ozod qilgan, har qanday zohiriy sarhadlarni buzib tashlagan, soʻzga jon bagʻishlagan sanʼatini yaratgan, safsatta, qasidabozlik, madohlik va quruq bayonchilik, arzon pand-nasihat, matalnoma soʻzamollik, faylasuflik, ritorika va hayqiriqlar, karnay-surnaylarini adabiyot maydonidan haydab solmoqchi boʻlgan, yangi oʻzbek sheʼriyati maktabinining oldingi, doskasiga yaqin oʻtirib olgan, jonli tilni bor imkoniyatlarini amalda qoʻllay olgan, ramziy ifodaning qiroli, majoz tanlash, jilovsiz ehtirosni soʻz bilan boʻyin sundirishni ilk bor joriy qilgan va yalongʻoch haqiqat toʻygʻusiga ilohiylik libosini kiydirgan soʻz sehrgari omonsiz musofirat dard changalida surunkasiga yarim asr kecha-kunduz olishib, hali tugallanmagan sheʼrlaridek qaygʻu alam bilan yashab kelmoqda. Balki Furqat, balki Mirzo Boburlarning musofirlik hayoti shundayo kechgandir. Balki Mashrab ham shunday holatda dor ostiga borgandir, balki Mansur. Ammo ular oʻz ahvolidan “hijolat chekmagaanlar”. Dor toʻshak emas. Ular buni yaxshi bilganlar va qachonlardir, jangda qurbon boʻlish haqida suylaganlar, oʻksinmaganlar.
Shoirning “Shohnoma” asarida buyuk milliy-ijtimoiy fojiha manzarasi tobora quyuqlasha boradi. “Rivojlangan Sotsializmda” yashayotgan itfeʼl qovmlarning (hozir ham istiqloldan soʻng umr guzaronlik qilayotgan Choʻbirzodalarning) nahsli kirdikori uradigan etnik musibat, irsiy falajlik, aqliy-maʼnoviy-ruhiy inqirozni vujudga keltirmoqda, maʼnan ham jisman tuzatib toʻlmaydigan dard rivojlanib bormoqda, oʻlim avj olmoqda. “Badaxshon laʼliday malaklar” esa paxta dalalaridan chiqib, gʻoʻzapoyalardek langillab yonayotir. Bu goʻzal olovning dudlari yoru-osmonga yomgʻir-qor boʻlib quyiladi, qayerdadir giyoh boʻlib koʻkaradi. Ehtimol Badaxshon, Bobotogʻ, Samarqand togʻlari bagʻrida yashiringan javohir va laʼllar oʻsha ayollarning jonidir? Ehtimol Samarqand-Shahrisabz, Tyanshon toglari boshidagi oppoq qorlar ularning jismidir?
Murtazo Ulugʻov “Rivojlangan Sotsializm”, “Kommunizm gʻalabali sari olgʻa”-larning shoiri emasdi. Agar u bunday yasama atamalarga ishonganda, yomgʻir tomchilari teshib oʻtgan loyshuvoq tomlarda yashamagan boʻlardi. Urush, urushdan keyin dalalarga xoru-zor qilib tashlagan, otalari frontda jonga jon talashib vafot etgan erkaklarning, tishi sugʻurilgan yetim noboligʻ oʻgʻillarini, tirsagigacha qon silqib turgan “Leninchiman”-deb koʻkrak qafasiga mushlagan ibliszodalar xususida sheʼriy dostonlarini yozolmagan boʻlardi. “Kommunizm” qurayotgan sharoitida Vatanning birgina nomi bor edi-SSSR. Vatan degan ana shu goʻsht osadigan uch ilgak-changakka, yoki baliq ovlaydigan qalmoqqa oʻxshash tavvir chizigʻi va bir dor xalqasiga juda oʻxshash harflardan iborat edi. Qani, bu goʻsht osadigan ilgak-changak egri-bukri harflar oralab vataningizni qidirib koʻring edi? Qani bu simohor toʻrlar ichidagi odamxoʻrni “ona” demang edi, undan qoʻrqmay, hadiksiramay, xavfsiramay koʻring edi?! Bu “ona” nimalar qilardi. Bu “vatan” teng yarmi “GULAK”, tegrasi esa simxorlar bilan oʻrab olingan makon emasmidi? Nima edi u? Kim edi u? Nima istardi bu ajdaho bu millatlarning goʻshtini goʻshtga, etini etga ajratib yeb yuksalgan mozor-Vatan edi. Vatan tushunchasmi kuni kechaga dovur shu qadar mavhum ediki, uning sarhadini belgilash uchun shoirlar, yozuvchi, filosoflar ham Kreml kartagroflar “singari juxrofiy atamalarni qalashtirishdan nariga oʻtmasdilar” Hadradan Arbatgacha, qizil qumdan tortib Sibir, Butun sayyora boʻylab boʻytaratgan muattar, shu vatan bizniuidir, biznikidir, biznikidir! Shu Vatan biznikidir! Asl vatan tushunchasi oʻlib bormoqda edi.
Men duch kelgan shoirlarning toʻqson, toʻqson besh foizi sheʼrni shon-shuhrat vajhi deb bilishadi. Albatta, bu fikrlarim kimgadir xanjar boʻlib sanchilishi mumkin. Ammo, nachora. Ular bir umr harf tanigan odamki bor aldab yashadi. Endi bir bor rostini ham tatib koʻrsinlar.
Murtazo akaning mudom u yon, bu yon (bir narsasini yoʻqotgandek) atrofga sinchiklab qarab xayol surib yurishi, kam gapligi, minbarga chiqib mushti bilan tilini barobariga qoʻyib yuborib, dod solguvchi odatlari yoʻq. Haqiqatda sahnaga chiqib olgach olamni buzib yuboradigan vajohat bilan sheʼr oʻquvchi shoirlar ichida yashab, faqat xomushlikni ixtiyor qilish hammaning ham qoʻlidan kelmaydi.
Shoir Murtazo aka kutilmagan majozlar qatori juda kam istifoda etaladigan gavhar soʻzlarni topib, uni mavzun satrlar orasiga kiritishni suyadi. Ijtimoiy-siyosiy mavzu azaldan sheʼriyatda bor hodisa. Shoirlar hamisha davrning muhim hodisalariga oʻz munosibatlarini bildirganlar. Sheʼrda ijtimoiy-siyosiy mavzuni qoʻllashning turli uslublari bor. Oʻzbek shoirlari muayyan zamonlarda bu mavzuga oʻziga xos tarzda murojaat qilganlar. Masalan, kollektivlashtirish avjiga mingan va adabiyot siyosiy hayoting ajralmas bir juzvuga aylangan yillarda muhim voqealarni baland pardalarga oʻrab tarannum etish bora-bora adabiy uslublarning zaiflashiga olib keldi. Adabiyot siyosiy arboblarining didiga moslasha bordi va natijada borib-borib oʻzining asl qiyofasidan mahrum boʻlayozdi. Murtazo akaning deyarli hamma asarlari siyosiy sheʼr, shul bois “Shohnoma” atama nomi ham haqiqatga toʻgʻri keladi. U yetmish yil oshigʻroq davom etgan Bolshovoy mustabit tuzumning mustamlika siyosatiga qarshi qaratilgan. Ammo bu shoirning shunchaki norozilik bayonnomasi emas. Bayonnomalar bildirish adabiyotning vazifasiga kirmaydi. Siz SSSR deb atalmish hamma mintaqalarda qad koʻtargan “GULAK”larni tasavvuf qilasiz va koʻz oʻngingizda vahshat tarixiy panaramalar jonlanadi. Simxor bilan ihotalangan habsxonalar va unda oriqdan-oriq jusalar:
Qoʻrgʻon ichi xuddi shahrga oʻxshar,
Qitʼallar ajralgan, simi tikonli.

Haybati dilinga qoʻrqinchlar qoʻshar,
Kalimaga kelmas insonning tili.

Yumush ham yetrali, gʻoyat xilma-xil,
Tosh-shagʻal qorishu, poydevor quyish.

Kimgadir qoʻrilar muhtasham manzil,
Bor edi och ishlash, quyoshda kuyish.

Qoq suyak jussalar, diydalar nursiz,
“Ichki” qonunlardan poymoldir gʻurur.

“Paxanlar” amriga boʻysinmoq soʻzsiz,
Faqat “stukachlar” kun koʻrar magʻrur.

Shafqatsiz “xoxol”lar-beboshlik ramzi,
Gap qaytarganningquriydi shoʻri.

“Xoxol”lar jabridan soʻnganlar ozmi,
Himoyasizga u-goʻyo och boʻri.
Shoirning oʻtkir va ayovsiz tili eng qaltis tashbihlarni qidiradi. Koʻz ungingizda “bahaybat zulm”ning panarama suvrati namoyon boʻladi. Men bir narsaga eʼtibor berganday boʻldim, shoirning oʻtgan asrning 60-chi yillarida ijod qilgan sheʼriy asari “Taypoq havuz”, 2001 yil chopdan chiqqan-oʻz shahri holi xususida aytilganlari “Taqdir” sheʼriy qissasi Bander “xoxol” lar goʻyo och buri, 2014 yilda vahshiyona janubiy sharqiy, tili bir, bir eʼtiqodda boʻlgan vatandoshlarini qilichdan oʻtkazib, toʻp, snyaradda butun boshli oʻnlab shaharlarni, ming-minglab tinch aholi yashaydigan xutordagi (qishloqlardagi) uylarni, zavod, fabrikalarni, maktab-bolalar boqchalarini, kasaxonayu poliklinikalarni, magazin, oziqovqat omborlarini, bozor joylarni, yuqori etaj uylarni, Temir yoʻllar, vokzallari, yuzlab transport, poyezd-lokamatib, vogonlarni, xullasi odam koʻringan joylar-istirohat bogʻu-boʻstonlarni mayda-maydalab tashlagan yovuzliklarini, 7-mingdan oshiq ukrain xotin-qizlarni, gunoxsiz bir til, bir eʼtiqqoda boʻlgan aholilarni erkaklariyu, goʻdaku maktab talabalarni, munkayib qolgan ishga qobiliyatsiz cholu kampirlarni otib oʻldirgan zobitlar, Turchinov, Yatsinyuk, Poroshenko-fashistik qotilligini sheʼriy asarlarida shoirning aytgan bashoratlari edi desak xato qilmaymiz. Biz, muhtaram akaxonlar oʻz xalqi-vatandoshlariga, oʻz vataniga shu qadar zarar berish sanʼatini qayerdan, qanday qilib oʻrganib oldilar ekan, deb ajablanar edik. Uzoqqa bormang, ikkinchi jahon urushi payti Bandera-xoxollarning german fashistlar bilan yonma-yon, yelkama-elka turib boshqa avropa xalqlarini, ayniqsa polyak, yaxudiylarni kontsintratsion lagerlarda, duch kelgan joylarda mingalb-yuzminglab begunoh asrga olingan mardumlarni oʻldirganlarini tarix sahnalaridan oʻchirib, esdan chiqaradigan ish emas. Xoʻsh shu fashistik vahshaniyotlarda nemis Adolflarning qoʻlini koʻrsak, endigi odamxoʻrlar-Arab davlatlari, Avgʻoniston shu jumladan Ukraina sharqiy yevropa davlatlarini qilichdan oʻtkazgan, oʻtkazayotgan Ameriko, fashistik gʻoyalarni bayroq qilib olgan Bush, Obamalarning qoʻllari baland kelmoqda. Qizigʻi shundaki aytgan mamlakatlarda begun millionlab odamlarni qoniga choʻmiltirgan moʻhtaram prezident Obama Mobilisk jahon mukofotiga sazovor boʻldi, ha nima uchun? Billadin bilan goʻyo yoqama-yoqa olishib qutlugʻ maydonda Billadinni magʻlubiyatga uchratgan emish (oʻldirgan emish).
Mustabit Bolshovoy Shoʻro amaklardan yer yuzida na dengiz, na daryolar qoldi, ular hamma-hamma narsalarni “onalarining mulki”ga aylantirdilar. Ularning oyogʻi yetgan yer borki, uning qonli tasarrufiga oʻtdi, ularga shaʼn-shavkatli imperiya kerak edi. Imperiya-bu oʻlim koshonasi. Uning qoʻrgʻonlari ichida zindonlar, dorlar, qullar,, jallodlar toʻlib yotibdi va mafhumlar bor. Imperiya bu oyoq ostiga yiqilgan boshlar-saltanati, toʻshalgan tojlar, taqdim qilingan kanizaklar, xramlar,, mol dunyosi… Bolshovoylar oyoqlari ostida nimalar toptalib yotgani bila nishi yoʻq. shoir “A. I. Soljenitsin bilan gurung” asarida “Arxepilag GULAG”, “Rakovoy korpus”, “Pravaya kist” Soljenitsin asarlarida aytilgan yovuz kompartiya, NKVD amaldorlarining qotilona qilmish harakatlari batafsil bosqichma-bosqich aytiladi, ayniqsa oʻrtoq dohiy Stalining surunkasiga 30 yil davomida millionlab (minglab emas) begunoh insonlarni, ziyoli, olim, injener, vrach, akademiklarni, general, marshallarni, sanʼat malikalarini qirgʻin qilgani haqida batafsil gap ketadi. Shoir ayovsiz eng qaltis majozga murojaat qiladi, dohiy mutloqlarning, komfirqa leninchi amaldorlarning, NKVD qassablari toʻkkan inson qonlari borliqni koʻmib tashlaganlarini, kuyib jizgʻanakka aylanganlarini va dunyoning ilohiy “dasturlari”, “Zubr”, va “Tovrat”, “Injil” va “Qurʼon” langillab yonadi. Oʻlimning halokatvor tasviri koʻz ungigʻizda oqqan qonga choʻmilayotgan zangori vodiylar, oʻrmonzorlar, bugʻilgan muqaddaslar, itlarga talangan malikalar namoyon boʻladi. Quturgan itlarning dastidan ellar, yurtlar bedodga kelgan. Ular qayerga bormasin, qayoqqa oyoq tashlamasin faqat-faqat qora kunlarni olib keladi. Dohiylar qarib yetmish yildan oshiqroq davr surunkasida davom etayotgan “shoʻrish” nihoyat odam farzandlarini holdan toydirganini bayon qilarkan:
Men yashagan davr-ogʻuli zamon,
Eslagan mahali titrayman hamon.
Elu yurt boshiga solib qiyomat,
Bir havuch dohiylar surishdi rohat.

Yotmish yil el-ulus titrab yashadi,
Yemishning oʻrniga zahar oshadi.

Endi poklab yuvay zardob dilimni,
Charxlayman zang bosgan xanja-tilimni.

Olmasdek oʻtkirlab qalamim hatto,
Kuylarman barini aytib bexato.

Ajdodim qirdilar, koʻnglim yarodir,
Qonxoʻrlar qilmishin aytayin bir-bir.

Eslayman juvonmarg bobolarimni,
Ruhlari jonsarak mirzolarimni.

Dardli bu olamda shukr, hamdard bor,
Soljenitsin menga boʻldi omoʻzgor.

Vera Davydova-mashhur maslakdosh,
Oʻsha davr illatin aylagandi fosh.

Saxarov sirlarin ochdi batamom,
Dard chekan dardliga suyanar mudom.

Kechikkan boʻlsamda Sashadan bir oz,
Soʻzimni nazmda ayladim ogʻoz.

Sasha haqiqat deb tutganda qalam,
Bitiklaring oʻqib lol qoldi olam.

Oʻn sakkizinchi yil avgustda Kaplan,
Ilichga suiqasd etdi dafʼatan.

Shu yil sentyabrning beshinchi kuni,
Gʻazab qamrab oldi ulugʻ dohiyni.

Sarosima yozib paygʻomni Boshga,
“Gumon qilinganni tut deydi, mushtga!”.

-Ochkin,-der,-kontsentratsion lagerlar,
Mahbusning yashashi to boʻlsin zahar.

Bunaqa dahshatni koʻrmagan jahon,
Imzo qildi terror haqida farmon.

“Krasny terror”ga imzo chekan dam,
Koʻplarga bu olam boʻldi jahannam.

Represiya kezdi yurtda bemalol,
Millionlab shahidlar boʻldilar uvol.

Lagerlar ochishdi-“Krasny terror”,
Toʻplashdi u yerga neki dono bor.

Bunday qiynoqjoyni hech kim, hech qachon,
Qurmagan biror-bir qonxoʻr hukmron.

Solovetsskiy deb atalgan orol,
Minglab begunohning umriga zavol.

“GULAG” ning boshlangʻich dahlizi boʻldi,
Yer yuzi doʻzaxiy nomini oldi.

Lenin oʻzi degan: Romanovlarni,
Tak-tomirin sugʻur xaromilarni.

Homilador boʻlgan, qiz-juvonin ot,
Tokim tugʻulmasin ulardan zurriyot.
Aytolsam Dohiy Stalin haqda mutlaq:
Dahshatin eshitib hapqirar yurag.
Hamma tahlikada, qaltirab-qaqshar,
Buningdek yovuzni koʻrmagan bashar,

Tsy-Sidan tugʻuldimikin bu yovuz,
Qabohatlariga topilmagay soʻz.

Makviavelladan olganmi saboq,
Yeetti soni edi uning chun tuzoq.

Qirardi elini pinagin buzmay.
Oʻttiz yil davomi qon ichdi tinmay.

Odam qoni oqdi xuddiki daryo,
Daryolar birlashsa gʻarq bulur dunyo.

Oshnasi Kalinin hamda Molotov,
Dohiyning jabrini tortmish beayov.

Ularning xotini qamoqda mudom,
Saqlangan, aytolmay biror-bir kalom.

Qon yutish dastgohin aylab ixtiro,
Somoga oʻrladi figʻon, vovaylo.

-“Bu xalq dushmanining bolasi”-debon,
Goʻdaklarni qildi yetim sargardon.

Gazetdan, karnaydan kun-tun doʻq urib,
Odamlar yuragin oldi sugʻurib.

Har bitta amaldor aylabon soʻroq,
Elni barin qildi muteʼ va qoʻrqoq.

Tili qurib, oʻti yorilganday talx,
Kutardi oʻlimin “LAG”larda beboq.

Beriya, Yagoda, Yejov kabilar,
El-yurtni qaqshatib, qonin soʻrdilar.

Qontalab burgalar, oʻlikxoʻr saklar,
“GULAG”da odamlar umrin yedilar.
Dohiylarning kirdikorlari shu edi, odam ovlash, odam oʻldirish, boshqa
narsa emas. Bolshovoy bir yurtga oyoq qoʻydimi, albatta, oʻsha bir
madaniyatroq xalqning avvalo madaniyatini, shu madaniyatning
Yalovbordori boʻlgan eng parloq siymolarini: Choʻlpon, Abdullo Qodir,
Nosir Usmon, Munavar Qori kabilarni, muqaddaslarini, qadriyat, urf
odatlarini, dinini, masjid, kalisolarini va xramlarini kun-foyakun
qilib tashlaydi. Osmondan tushgan muqaddas kitoblari “Zubr va
Tovrat”, “Injil va Qurʼon-Karim” larini qoʻlidan yulib
langillatib oʻtda yondiradi. Dunyoni zulm va tahdid bilan tiz
choʻktirish, qip-qizil qon rangli bayrogʻini baland koʻtarib amalda
qoʻllay oldilar, odam axtardilar, shoirlarni, hur fikr
ruhoniylarni axtardilar. Shoirning alam, iztiroblari mana
shundan. Har bir soʻzida musofirlikdan kun sayin tolayotganligi
shundoq yuz-koʻzlaridan bilinib turardi. Oʻz aro nifoq, ixtiloflarni
bahridan oʻtinglar,- deb yana qoʻshib qoʻydi: adabiyot millatning ishi,
adabiyot ibodatdek muqaddas, unda man-manlik, qosh-qaboq uyush, oʻzini
doho hisoblab katta ketish, bir kishiga gʻaraz koʻz bilan qarashlar
boʻlishi mumkin emas.
Men esa pandu nasihat nuqtai nazaridan emas, shoirning asarlaridagi fikr, andishalarni aytdim:- Musofirchilikda umr oʻtkazishga rozi boʻlmoqlik kerak, ambiyolar ham musofir edilar. Hazrat paygʻambarimiz (alayhissalomu vassalom) hammamizni musofirlikka oʻrgatganlar va daʼvat qilganlar. Toʻrt atrofimizdagi togʻu toshlarda Xudoning suyimli musofirlari yotishibdi, oʻkinmang. Mana oʻzingiz “Istiqlol zinalari” asaringizda misol keltirganinsiz-Ukrainaning B. Xmelnitsskiy viloyatidagi Monchinsa qishlogʻida yashovchi hoʻkimat taʼqibidan (ochigʻi, Stalin vohshinayotidan) dahshatga tushgan oʻspirin oʻn sakkizga qadam qoʻygan Stepan Kovalchuk oʻz uyining boloxonasida 57 yil davomida yolgʻiz yashirinib yotganini aytgansiz, hol ahvolidan xabardor boʻib turgan singlisining oʻlimi oxir-oqibat uni oʻzlatnishinlikni munkillagan chol 75 yoshida tark etishga majbur boʻlganligini aytgansiz. Stepan Kavalchuk yaxshi zamonda yorugʻ olamga chiqdi. Oʻzi kutgan nafrat va gʻazab oʻrniga qishloqdoshlari uni yaxshi kutib olishdi. U qahramonga aylandi. Monchinsa qishlogʻiga ajoyib-gʻaroyib taqdirli odamni koʻrish uchun kimlar kelmaydi deysiz. London, Vashington, Tokio, Varshava, Kopengagendan jurnalistlar, suratchilar, telereportyorlar kelishgan. Urush qurboni,-chuqur oh tortadi qishloq jamoati boshligʻi Boris Petruk,-Stepan Kavalchuk qabri ustidagi qogʻoz gulchambarni toʻgʻrilarkan. –Biz uni butun qishloq ahli ehtirom bilan koʻmdik. Ortiqcha pul boʻlganida edi, Xudo haqqi bu cherdakli kulbani muzeyga aylantirardim. Oʻzini tiriklay kumgan inson muzeyiga. Shoir Murtazo Ulugʻov esa uni gapini boʻlganday, menga qolsa, bu muzeyni, “Dahshat saltanati qurboni muzeyi” deb atalgan boʻlardim. Mana bunisiga, oʻzingiz yozgan misolingizga nima deysiz, oʻkinmang, boz oʻkinmang!-dedim. Shoirning koʻzlarida yosh qalqdi. Bobotogʻ Samarqand-Kitob togʻ tizmalarida madhun boʻlgan avliyolar kabi yuksaldi va men shoir ustoxasini tark qilarkanman, menga u uchta kitobni berib, oling va bularni oʻqing,-dedilarda qoʻshib qoʻydi,- haqiqiy Islomda vatan tushunchasi yoʻq. butun yer yuzi-vatanligidan tashqari, asli vatan bu-oxirat diyori. Shu sababdan yer yuzining istalgan mintaqasida azon ovozi eshitilib turgan hamma yerda yashash mumkin. Masjid, manora va muazzinning ovozi-azon. Din barcha millatlarni tenglik olamiga olib chiqadigan va hammani bir odamga aylantiradi. Harchand, millatlar, irqlar xususida koʻp gapirilsa-da, islomda aytgandeq hamma uchun yagona bu musulmon millati deyiladi, men buni ser millatli jonojon Tojikiston maqomida, mana 50 yil boʻladi, chuqur ongli maʼnoda sezib yuripman,-dedilar-shoir. Ser solsam uchta kitob darvishlar haqida ekan: hazrat Dehloviyning “Chor darvish”-fors tilida. Askar Mahkamning “Soʻngi darvish-Xoja Isoq”, Umar Berkning “Darvishlar orasida” va yana bir kitobni koʻrsatib, fors tilida “Haft Qulliyot” (etti qulliyot), buni keyinroq oʻqiysiz,-dedi va sheʼriyat agar u rost yoʻldan borsa insoniyatga baxt olib kelgan, bordiyu yolgʻon va soxtakorlikka rujuʼ qilgan boʻsa u soxta avliyolar kabi olam sahrosida ketib borayotgan odamlar koʻziga qum sochib koʻr qilgan,-deb qoʻshib qoʻydi. Toki oyogʻimiz ostidagi tuproq ota-bolarimizni jismi, eng goʻzal farishtasifat ayollarning qoshu qovogʻi ekanini va hammamiz farrosh supurgsi uloqtirib tashlagan, muhtojlik koʻchasining supurindisi, xazonrez daraxtlarning barglari tuproqqa qorilib, toʻproqqa aylanganimizni, (hazrat Xayom aytganidek) tuproq ekanimizni anglab yetmas ekanmiz, hali biz odam emasmiz kabi fikr bayonlarini men shoir bergan darvishlar haqidagi kitoblarni oʻqib chiqqach shu xulosaga bordim. Zotan, bari-bir, hali hech kim oʻzini tuproq oʻrnida koʻrgisi kelmaydi, eng kami oʻlgunga qadar, zotan hech kim hayot deb atalmish juda lazzatli neʼmatdan toʻydim degani yoʻq. zero dunyoga kelgan borki asal arii bolga yopishgan kabi tiriklikka chippa yopishib oladi (hadis). Darvishlarning umrguzaronligi bergan kitoblaringizda, ularning odamlardan parhez, tarki dunyosi haqida gap ketadi. Siz hazrat Gʻavs kabi avliyolar, sahroyu togʻu dashtda, hazrat Alisher Navoiyning yozishicha, Ahmad Jomi (shayxi Zindafil) oʻn sakkiz yil togʻ-toshda umr kechirganini, qishin-yozin, yomgʻir-chachin, qirov-izgʻiriq, tun-kun nima yeb, nima bilan kun koʻrishini hech kim bilmaydi. Qishlovi qanday kechishini ham Alloh biladi, xolos,-deb oʻtgan dafa eslatgan edingiz. Yoʻqdan bor qilish, borni yoʻq qilish, borni bor qilishdan osonroq. Yoʻq narsani bor qilish Xudoning mardlarining ishi, erkakning mardi emas. Dunyoning katta ogʻzini, xudoning yoʻlida yurganlar, xudoni axtarganlar, xudoni tanish uchun kurashganlar, xudo deb maydonga chiqqanlar bosib yotibdi. Soliha volidalar doim tush orqali, sizning asarlaringizga baayni oʻxshab, muloqat qiladilar? Zotan, botiniy dunyo eshiklari jismni qobul qilmaydi, jism bu eshiklardan oʻtolmaydi. Ruhning toʻsigʻi yoʻq. uning oldini hech kim va hech narsa ola bilmaydi. Baʼzan ular keladilar. Juda nochor, bu dunyoda Xudodan oʻzga hech bir suyanchigʻi bulmaganlarni yoʻqlab, Sizga oʻxshagan musofiratda yurganlarni yoʻqlab keladilar. Ammo bu juda kamdan-kam hollarda sodir boʻladi.
Yer yuzini joniga jazo qilib qoʻygan odam ahlidan norizo-rindlar, sodiqlar, darvish, qalandarlar-pokiza ruh egalari dunyo va hayot haqiqatini kashf qilish yoʻllarini axtaradi. Ular turli holat va usullar bilan haqiqat maʼrifati sari oʻtib boradi, bir guruh odamlar axtara-axtara oxir toʻgʻri yoʻldan chalgʻib ketadi, shayton qutqisiga uchraydi. Rindlar, sodiqlar, darvish, qalandarlar maʼrifat sari oʻtib borishar ekan, tasavvuf sirlarini bosqichma-bosqich anglab oʻtib boraveradi, bu xonadon ostonasiga yetgan odam tana va nafsiyot bilan bogʻliq hamma ehtiyojlarini tashqarida qoldirishi kerak boʻladi. U vujud oshqollaridan hech birini bu muqaddas xona ichiga olib kirolmaydi, uning koʻngli un suprasidek oq, nigohlari sutdek pok, nafasi subhidam nasimdek sof va begʻash boʻlishi lozim. Tariqat ahli ichidagi asosiy dart ana shu, oʻzlarini ayovsiz mashaqatlarga duchor qilgan sodiqlar shu shoir bergan uchta kitobda aytilgan, maʼrifat haqiqatini tushungan, nafs bilan goʻyo ajdohoga roʻparu kelgandek kurash tushayotgan darvishlarning yigʻi-sigʻisi, oshigʻich azobu mashaqqatlari maʼrifat haqiqatini tasdiqlaydi. Alloh haqiqatiga yetish uchun bir odim yaxud bir umrlik masofa ham boʻlishi mumkin ekanini shu uchta kitoblarning asosiy mazmunini angladim. Janda kiygan julida darvishlar, jahongashta qalandarlar, zohidu rindlar majlisini anglab yetdim. Ruhsiz odamlarni bu kashshoflikni anglab yetish uchun daryo dengizlar kechib ham yetolmagan boʻlardilar.
Murtazo Ulugʻovning “Shohnoma” asaridagi bitiklar aslida har nechuk tarki dunyo ixtiyor qilgan darvishlarning goʻyoki zikriga oʻxshab ketadi. Oʻxshab ketadiagngina emas, hamma misralarida zikr tushayotgan darvish, qalandarlarning ovozi eshitilib, ufurib turadi, lekin bu ovozda yigʻi aralash dard bor. Yetmish yil koʻproq mobaynida ilohiy bomdodlarga hudaychilik qilgan namxush azonlarning pokiza havolarda “Alloh” deya ayqirgan Muazzin ovozlarini nes-nobut qilgan xudosiz shoʻroparastlarni goʻyoki shoir qargʻaydi va istiqlolga erishgan paygʻambar (alayhissolotu vassalom)ummatlarini gʻaflat dunyosidan yorugʻlik sari chorlaydi. Shu yetmish yillar davomida oʻsha dahshatli davrni oʻz koʻzlari bilan koʻrgan, xudosizlarni asorotidan allanechuk kar-koʻrlarga aylanganganlarni hartugul baqadri imkon Baytullo muazzinining ovoz tovushlari yangrayotgan kabi shoirning asarlarida kuylagan misralarni oʻqigan sari insonlarni hayratga soladi, yurak bagʻrini toʻlqinlatib yuboradi. Bu misralarni oʻqigan mahal, xaloyiq uvvos tortib yigʻlashga tushayotganday seskanib ketasan. Qaysi asaridagi misralarini oʻqir ekansiz Vatanparvarlik, xalqparvarlik milliy ruh ufurib turadi.
Urushdan keyin qahatchilikka yuz tutgan paygʻambar (alayhissolotu vassalom) ummatlarining yuragida aytib ado boʻlmas, dartlarni soʻzlamoqqa til bormaydi, qaramoqqa koʻz, shu qadar chigal va aql bovar qilmas xotirot borki… Oh onaginam qanday kunlarni boshidan kechirmadi, urushning eng qozonda qoynagan paytda onai mushtiparim erini fashistlar bilan jon olib, jon berib-jangda vafot qora xatini oldi, bu dahshat xabarni bolalaridan sir saqladi. Urush otamni oʻz qoʻllari bilan olib ketdi. Bu zarurat edi, oʻzgacha boʻlish mumkin ham emasdi. Urushdan keyingi yillarda ayollar yuragida yillar davomida kechgan ruhiy marhumiyat azoblari urushning oʻzidan ming-ming karra dahshatliroq ekanini hamma ham bilmaydi. Oʻlim oʻsha davrning sharafli qonuni edi, biroq urushdan keyingi ruhiy oʻlimlarda kechirib boʻlmas, gunohkor, jazolanmagan Gitler va Adolfchilar bor. Istiqlolga erishgan oʻzbekistonliklarning hali, ayriliq jarohati badanida, yuragida bitmagan odamlar boshiga solgan kulfatlarda oʻsha Adolf va gitler vachchalarning ustiga-ustak Choʻbir, Choʻbirzodalarning qilmishlarida oʻxshashlik borligini endilakda xudoning bandalari anglamoqdalar. Qolaversa, choʻbirzodalarning qariyb hammasi urush bolalari. Nima bu? Ibratmi? Saboqmi? Tavba qilishmi? Qoʻrqitishmi? Va oxir oqibat gʻururliklikdan taltayishmi? Nima oʻzi bu? Bu mavzuga choʻbirzodalardan soʻng yoriq kunni koʻzlari bilan koʻrgach, tanasida Andijon qirgʻinini totgan, ketma-ket tarixnavis olimlar, adabiyotshinoslar bu dahshat hodisalarga qaytib oʻrganish, ilmiy tekshirishlar olib borishlariga,, adabiyotshinos yozuvchi, shoirlar badiiy asarlar yaratishiga men kofillik qilmasamda boʻladigan ish. Hozir chogʻ bu maraz betli Choʻbir Andijon vahshaniyoti imi-jimi boʻlib, andijoniklar xotirasidan oʻchib ketdi deb kerilishiga qarang. Adashadi. Kelgusida olim, adiblar bu kerilish, gʻurur vaqtincha, buni munkayib qolgan chol, miyasi achib, xamir turushga aylangan maxluq-bir talay qaqur-ququrlar oʻrtasida raqsga tushib yurgan, goʻyoki choʻltoq supurgisini teskari minib batbaxt churuk tut pustlogʻi ichidan chiqib kelgan yovuz jodugar kampirga mengzaydilar, deb oʻylayman. (har holda, noumid shayton)… Onajonim koʻrgilukni ichiga yutib va toʻrt bolasining (ikki bolasi Yorqul, Saodat ochlikdan oʻlgan edilar) boshida quzgʻundek charx urgan ochlik bilan tinim bilmay olishdi. Onai zorim yozda jazirama quyosh oftobi, qishda toqat qilib boʻlmas izgʻirin sovuqda keti uzulgan kalush bilan, yupin-yirtiq kiyimbosh, dala-dasht ekinzor maydonlarda ishlamoqdan xastalik tufayli va eng dahshatlisi ochlikdan uzoq yotmay olamdan oʻtdi. Noboligʻ bolalar Roʻzigul ammasining qaramogʻida qolganlari haqida oʻpkasi toʻlib, koʻzida yosh, shoir qanday qilib xotiradan oʻchirib tashlash mumkin,-deb menga hasrat qildi. Shoirning mungligʻ misralari meni har gal unsiz xayollar ogʻushiga yetaklaydi. Oʻzimni poyonsiz dalada yakka-yolgʻiz koʻkka koʻz tikkancha yotgandek his qilaman. Atrof shu qadar soʻngsiz, havo sof va musoffo. Baʼzan esa xudi yomgʻir sebilayotgandek. Soʻngi yaproqlarini toʻkayotgan daraxtlar oralab yer bagʻirlab yotgan zaʼforon xozonlarni bosib olishdan choʻchib, hadik bilan kezib yurgandek his qilaman oʻzimni. Daraxtlar goʻyo jonlidek,, goʻyo qora tortgan togʻlar ozor chekayotgandek. Goʻyo sungsiz mung, goʻyo parishon shoirning misra ohangi vujudimni qoplagandek. Odam bolasining bizlar kabi oʻzi bilib-bilmagan holda qabohat botgʻogiga, tubanlik dunyosiga gʻarq boʻlib ketishga ehtimolki sheʼrsiz, ana shu barhayot moʻʼjizasiz yashagani sababdir. Axir, oʻzimdan qiyos qilib koʻrsam. Negadir ana shu gaplar rostdek tuyuladi. Nega shu paytgacha biror bor boʻlsin yorugʻ dunyoda shunday buyuk sehrli shoir borligʻi haqida oʻylab koʻrmagan ekanman? Nega? Quloqlarim hushu yodim qayoqda edi. Quloqlari gʻippa bitgan, koʻzlari oʻngini jaholat pardasi qoplab olgan Choʻbirlarni bilmagan edim. Yaxshilik va yomonlik haqida, gʻayurlik va nobakorlik haqidagi shoirlarning kitoblari yorugʻ olamda yoʻq emasligini, ular boʻlib, bor boʻlganda ham oʻshalar odamzotni baholi qudrat musaffolashtirilgani, ruhini tubanlik va nodonlik balosidan omon saqlashi, xushyorlikka chorlashini bilmagan ekanman. Albatta koʻzing ochilishi uchun choʻbirzodalar kabi qon toʻkib manglayi bilan keskir toshlarga toʻqinishi lozimmikin? Albatta, koʻzi qonga toʻlib, kechgan umriga, kechirgan kuniga, shodiona koʻz bilan qarab taltayish uchun bir karra butun katta Andijon maydonidagi (toʻda yo guroʻh emas) bir katta maydon begunoh xalqni oʻz qoniga boʻyab sazoyi qilish muqarrarmikin? Oʻsha qaro kunda maydonga chiqqan odamlarni tomosha qilish uchun daraxtlar shoxiga chiqib chirmashib olgan beozor goʻdaklar pulityot oʻqlari minglab odamlar boshiga yogʻilgan paytda tutday toʻkilgan goʻdaklar loshi yurak bagʻringni ezib yuboradi, voholonki tutday tukilgan goʻdaklar loshlariga xudo haqqi biroz boʻlsada rahm-shafqat qilish kerakmidi? Bilmadim. Lekin, shu qadar minglab begunoh odamlarni qatli om qilgan jinoyatchi, qotiliqning Boshboshboldogʻini to shu bgungi kungacha butun dunyo bilsada nomini, nasabini pinhon saqlab kelayotgan choʻbirzodalarni xudo haqqi tushunish qiyin. Yana ustiga-ustak (oyni etak bilan toʻsib boʻlmaydi tarzida) jaholat boshiga qoʻngan, minglarcha odamlarning qoniga choʻmilgan odam, ayniqsa goʻdak loshlarini oʻz sohiblariga bermasdan, qayoqqa gumdon qilganlari nomalum, xudodan boshqa hech kimga malum emas. Bu, oʻta gʻayri odamiy vohshiylik edi.
Gunohi oshib-toshgan odam tovbasiga tayanish uchun qonli qoʻllari va ogʻzini poklash uchun habsxonaga kelishi shartmi? Axir, jinoyat faqat va faqat oʻzganing hukmi bilan berilgan jazo evazigagina barham topishi adolat yuzasidanmi? Men shunga iqror boʻldimki, agar odam oʻz gunohsi uchun oʻzini jazolay bilmas ekan, oʻzganing unga nisbatan qoʻllagan jazosi bekor. Harkim (Choʻbir ham) birinchi galda oʻz-oʻzini jazolashni oʻrganmaguncha, jazo tushunchasi hechdir. Aytaylik, bir yorugʻ kunning oʻzida goʻyoki garovga qoʻyilgandek Andijonda minglab gunohsiz jonni pulimyot, avtomatlar oʻqlari bilan ilma-teshik qilib tashlagan Bosh-boshboldoq oʻz-oʻzini jazolashga borarmikan? Bordiyu borgan taqdirda-chi? U oʻzini qaysi usulda poklardi? Boʻgʻzini tilish yo koʻkragiga xanjar sanchish bilanmi? Men buni bilmayman. Lekin, uning oʻzini bugʻizlash ham zaharlashi ham (Gitler Adolf misoli) foydasizdir. Menimcha Bosh-boshboldoq odam toʻla bir katta maydondagi odamlar, goʻdaklar, homilador ayollar hayotini soʻndirgani uchun oʻz ruhini qatl etmogʻi uchun, toki oʻz jigarbandidan ayrilib, aqldan ozmasa, davosiz bir dardaga deylik MOXOV-MARAZMI (LEPRA), SARATON (RAK) kasaligami giriftor boʻlmogʻi (Raisa Maksimovna Garbachyova singari) kerak. Jazo oʻshandagina oʻzini oqlagan boʻladi. Jinoyat dunyosida jazoning xilma-xil usullarini kashf etgan donishmandlar ana shunday maʼnoviy jazo haqida ham oʻylab koʻrishganmikan? Hatto minglab insonlarni qatl etgan Bosh-Boshboldoqning (uning vahshaniyotidan, koʻr-koʻrona siyosati bois minglab insonlar vatanini tark etganlar), hozirgi kunda jurnalist, olimu umoralar, xudoning hudaychilari-shoiru yozuvchilarning yarmidan oshiqrogʻi chet xorijiy yurtlarda, ulardan tashqari, Andijonlik nochor, och, yupin aholisi ham xorijga qochoq boʻlib ketganlarni butun jahon ahli biladilar.
Kuragiga bir porcha qoʻrgʻoshinni joylab jazolashdan nima hikmat chiqadi. Agar jazoga jazoning mana shu usuli naf berganda, yer yuzidagi qotilliqning mingdan-ming koʻrinishi barham topmasmidi? Kundalar gilotino, zindonlar ibrat boʻlarli qaysi xususiyati uchun hozirgacha mavjud. Nohatki boshqa bir chora yoʻq. bularning hammasi, ehtimol, mening aqlim hech qachon yetolmaydigan hodisalardir. Ehtimol, axir, ming yillardan buyon shu haqda oʻylab koʻrmagan odam nohot boʻlmasa? Bor. Shoyadki, u ham nima qilarini bilolmay hayrondir. –Voh, voy-ey qaytar dunyo.
Darvoqeʼ men darvishlar haqida ogʻiz ochgan edim, bu xudojuy insonlar haqida adolat yuzasidan gapirmasdan iloj topolmadim: Qadimda sharqning eng murakkab va ziddiyatli qarashlarnni oʻzida gʻalat tarzda mujassam etgan ana shu darvishlar haqida ikki ogʻiz izoh bermoq joiz. Bu darbadar va jahongashta qavmning ruhiya-ahvoli. Maqsad va mohiyati, dahshatli tarzda ogʻir turmushi shubhasiz koʻpchilik uchun to hanuz sinoatdir. Haqiqatda ust-boshlari aql bovar qilmas darajada yupun va abgor, oʻsiq soch-soqolari, jazava zoʻridan bugʻriqqan, yuz-koʻzlarini deyarli qoplab olgan. Oyoqlari choʻkirdakdek tirish tortgan, koʻhna choriqdan chiqib turgan oyogʻi qurigan poyadek ingichka qora-qizgʻish tusda toblanar (ularning deyarli aksariyati oyoq yalang boʻlib, tizzalarigacha osilib tushgan xirqalari) va shu qadar ozgʻin, shu qadar chirk, xudo bilsin nimaningdir poʻstidan tikilgan yirtiq choriq va mukkili. Darvishlarning qoʻllaridagi boʻylaridanda uzun egri asolari uchuga bogʻlovliq bir tutam jun, latta-putta ularning zikridan bosh silkib zarb bilan urushlari natijasida chayqalar, baʼzan esa jun, lattalar ularning silkib tushayotgan soch-soqollariga qoʻshilib ketar. Ularning boʻyinlariga qop-qora kachkullarning silkinib orqa-oldilariga koʻchishi bu gʻalati manzaraga yanadaa sirli va hayajonli tus beradi.
Darvishlik sulukining birdan-bir mohiyati insonning zaminiy hayotiga qarshi ruhoniy bir shamoilda bosh koʻtargan jismonan ojiz isyondir. Yer yuzida hali har nechuk suluk va tariqatlar bino boʻlganga qadar paydo boʻgan monoteistik qarashlar, insonning eng komil va adavotli hayotini har jihatdan safarbar etishni maqsad qilib qoʻygan edi. Yagona xudoning ulugʻvor mohiyatini odamzod naslini muayyan jismoniy chegaralar doirasidan soʻngi ruhiy va fikriy yuksallikka koʻtarish, ana shu cheklangan moddiy ehtiyojlar zaminida ulkan aqliy va hissiy qobiliyatini darvishlikda shakllantirishdangina iboratdir. Bu hol hozirgi zamon axloq normlari, turli falsafiy-etik qarashlarning onaboshisi edi desak xato qilmaymiz. Demak monoteistik qarashlarning asrlar davomida oʻz oʻzanlarini parcha-parchalab, maydonlarni egallay borishi bir zamonda qatlu qirgʻinga, bir zamonlarda inqiloblarga zamin yaratdi. Ana shunday inqiloblarning ruhiy hayotdagi ifodasi boʻgan tasavvur oʻz amaliy qonuniyatlari yoki mafkuraviy kurashlarini darvishlikda mujassam etdi.
Aytish joizki, ular ruhan va jismon mardonavor kishilardir, eng avvalo oʻz eʼtiining daholari edilar. Bu eʼtiqod kishilari fidoiylikdan oʻzga tuygʻuni tan olmaganlar. Bu eʼtiqodning yaratuvchisi emas, oddiy talabasi boʻlishning darvishlikda chinakam jasoratligini koʻramiz.
-“Sharqiy sarhadi yerga taʼzim keltirgan oʻnqir-choʻnqir tepllar etagiga tutash, gʻarbiy hududi hakalak daryo uzangiga bosh qoʻygan qishloq uzra qip-qizaribn koʻtarilayotgan quyoshning zarin nurlari teraldi. Qayoqda tunni tonga ulagani nomaʼlum bir guruh odamlarning shovqun-suroni bir lahzada butun qishloq buylab shu qadar tez tarqaldiki daraxtlar shoxidan parrandalar gurra-gurra osmonga koʻtarila boshladilar. Qutulmagan shovqindan sarosima tushgan bolalar, xotin-xalajlar eshik, darvoza qoshiga jam boʻlib roʻy berayotgan hodisani hadik va xavotir bilan kuzata boshladilar. Egri asolariga suyanib devor ortida turgan koʻrkam soqolli muysafidlar kalima qaytarib, bolalarni hovli ichkarisiga haydashdi. Musaffo subhi sodiqda xaloyiqning oromu osoyishtaligiga raxna solgan xoriqulodda hayyu-huvning boisi bu tuproqqa ilk daʼfa oyoq bosgan darvishlar zikri edi. Qishloq osmoniga yengil gʻuborlar sovurib oʻtgan darvishlar kun chiqardagi yolgʻiz uy qarshisida tin oldilar. Ularning ortidan ostona hadlamay hayrat bilan qarab qolgan odamlarga mutlaqo eʼtibor bermay oʻtdilar. Ular goʻyo hech kim va hech narsani koʻrmas, sezmas, payqamas, goʻyo bugʻizlaridan otilayotgan jazava sadolaridan oʻzga hech narsa mavjud emas edi. Bolalarning qoʻy-chuvlariga mutlaqo ahamiyat bermagan darvishlar yolgʻiz kulba ichidan eshitilgan chaqaloq faryodini eshitib qolishgandi va oʻsha kulba qoshida tin olishgandi.
-Odam”-hayqirdi darvishlar safining oldida borayotgan baland boʻyli, taʼsirchan koʻzlari yirik va maʼnodor, yuzlari kuyib, qovjiragan darvish va asosini zarb bilan yerga urdi.
-Odam!-odam!-deb unga qoʻshildi darvishlar. –Nima qilamiz?-sheriklariga yuzlandi boyagi darvish.
-Agar navzod mard boʻsa,u-bizniki!-javob berdilar-darvishlardan biri.
-Agar navzod mard boʻlsa, u-bizniki!-joʻr boʻldi unga qolgan darvishlar. –Menga ijozat ber!-dedi darvishlardan biri guruhdan ajralarkan,-men unga voliylik qilaman!-Nima deysizlar?-jamoatga murojaat qildi birinchi darvish.-Ijozat!-hayqirdi jamoat. Oardan hech qancha vaqt oʻtmay, ozgin, boʻychan darvish ikki kaftida yalangʻoch navzod bilan ostona qoshida paydo boʻlganda darvishlar koʻkka qoʻl choʻzdilar va uzundan-uzoq zikr qildilar. Ular yorugʻ olamga hadya qilgan yangi mehmon shaʼniga oʻz tillarida ehtimol yozugʻ va kufru gunohga gʻarq dunyoga bir banda tashrif buyurgani uchun afsus-nadomat chekkandilar. Bu bizga qarongʻu. Harqalay yuz suyaklari boʻrtib chiqqan, soch soqoli qora va ajabtovur chirmalgan, uzun boʻyli darvish ostono hadlab oʻz jamoati qoshiga chaqoloqni olib chiqdi va ularga namoish qildi. Darvishlar kulol loydek muloyim dast-panjalarini yozib, yigʻlayotgan goʻdakni qoʻllarida tutib, bir-bir taʼvof qildilar va yana ozgʻin darvishga qaytardilar.-Amonatni oʻz egasiga topshirasiz,-dedi ozgʻin darvish sheriklariga. Navzod xuddi shu gaplarni aytayotgan mahalda chaqaloq yigʻidan toʻxtadi va begʻubor koʻzlarini katta-katta ochib, darvishning yuziga tikildi. Darvishlar oostonaga doxil boʻldilar. Ular xontaxta qarshisida qoʻllarini allaqanday kitob yuziga tashlab,(haft qulliyotning oxirgi kitobi) uzala tushib yotgan jonsiz juvonni koʻrdilar. Ozgʻin darvish chaqolaqni oyolning oʻrniga yotqizdi. Ikki nafar ozgʻin jussali ayol marhumiyatning ilk rasm-rusumini ado etishga kirishdi. Qolgan darvishlar esa, sukit ichida bosh egib turdilar. Oppoq kafanga burkangan ayolni ikki darvish bir zumda hozirlangan ogʻoch tobutga solishdi. Qolgani tobutni kitflariga olib xonadan chiqishdi va qishloqning eng sungi kulbasi ortidan tepalarga tomon oʻrlagan yolgʻizoyoq yoʻl boʻylab joʻnab ketdilar. Ular galma-gal tobutni olmashishar, baʼzan chaqaloqning holsiz barmoqlarini ham tobut dastasiga ehtiyotkorona tegizib olardilar. Darvishlar uzoq yoʻl yurishgach, eng baland tepalik tushida tin olishdi va marhum jismini yangi paydo boʻgan yakka-yolgʻiz qabrga topshirdilar. Tepalik etagidagi past-baland doʻngliklar orasida alohida ajralib turar, yakka doʻppaygan qabr esa, tepalik boshini xiyol yuksaltirgandek tuyulardi. Darvishlar marosimning soʻngi qismini ado etgach, tepalikdan pastga enishib, yoʻlga ravon boʻldilar. Tepaliklar ortidan oshlgan davon etagidagi yam-yashil sayxonlikka qoʻr tikkan darvishlarning soʻhbati, asosan, bola haqida borardi. Ular bolaning oʻzlariga nasib qilganini ilohiy inoyatga yoʻyishib, kelajagi xususida bashorat qilishardi.
-Egam Xoja Isoqning hayot shamʼi intiho topayotgani bois bizlarning ahil jamoatimizga yangi mehmonni inʼom ayladi. Men tun-kun Oʻziga shukʼ etaman. Ollohning muruvvati dargohi qadar kengdir, -derdi Xoja Isoq darvish xomush bosh egib turgan hamrohlariga. –Shul bois uning ismini omonatni topshirganimdan soʻng mening nomim bilan atashlaringizni soʻrayman. Ollohning irodasi shu. Darvishlar maʼqul alomati bilan bosh irgʻashdi. –Sen,-dedi Xoja Isoq navzod vosiyligini boʻyniga olgan Sharofiddin darvishga,-yorugʻ dunyoga makon istab emas, odam istab kelgan qovmimizning eng kenja avlodiga vasiy boʻlding, unutmagilki, zimmangda bogʻoyat ulkan vazifa bor. Avvalo bolaning vujudi. Alloh bu vujudga qudrati bilan jon ato etdi. Bilurmisan, sen unga ne ato qilursan?-Bilamen, qalb…, javob berdi darvish Sharofiddin.-Egam bolaga vujud ato etganda qalb oʻrnini boʻm-boʻsh yaratdi. Bu aʼzoning birgina vazifasi bor. Bilurmisan?
-Bilamen, ruhni pok saqlash… Darvishlar hamon bosh egib oʻtirishardi. Ularning dunyoviy azob olovida jinjaygan qizgʻish, sarajin yuzlarida samoviy xotirjamlik zuhur etar, shu lahzada rubʼi maskunni qadam-baqadam, farsax-bafarsax kezib chiqqan bu insonlar nima haqida oʻylayshmoqda edi? Balki odamzot umrining oʻtkinchi toʻzonlari oʻz asoratini qoldirgan roʻyi zaminning hali-hamon biror orif yo biror bir rind fahm etolmagan sir-asrori haqida bosh qotirayotgandirlar. Ehtimol odamzot aql-idrokining cheklangan had-hududi nigohi yetgan nuqtada qotib qolgan tafakkuri har birining egnida dalva-dalva xirqalaridek ojiz va chukur ruhi allaqachonlar shovillagan laryolar nafasini unutgan uzanlar yangligʻ xayolati haqida oʻylayotgandirlar? Biroq xuddi shu lahzada osiylar va noosiylar, gadolar va shohu haqonlar rasvo qilgan dunyoi dunga hech kimning uznu ixtiyorsiz kirib kelgan ruhdek pok odam qismati ularga begana edi, desak qattiq adashgan boʻlamiz.
Navzod bizning darbadar roʻzgʻorimiz bodlariga chalinib, ogʻrib qolmasligi, moʻmiyodek vujudi ozor chekmasligi uchun uni har birimiz asrab-ovaylashimiz, toki suyaglari tosh qotib, dastu panjalari qaviylashguncha parvarish qilmogʻimiz lozim,-dedi darvishlar rahnomasi. U bizning eʼtiqodimiz xaloskori boʻlgusi. Zotan yer yuziga samum sochgan qumdek toʻzigan darvishlar sanoqlidirlar. Biz dovulga toʻsh urgan ogʻoch zavraq baayni dunyoning eng qattol va nabokor kuchlariga qarshi turibmiz. Ularning mastlik va pastlikdan jir bogʻlangan yuzlari, boʻtanadek maʼno-matrasiz nigohlari, eng yirtqich hayvondan-da baquvvat vujudlari bizning uryon ruhimizni yer bilan yakson qilishga choglangan. Ularning duch kelgan narsani toptash uchungina yaratilgan oyoqlari hamon koʻkrak suyagimizning sirqiratib turipdi. Hech narsadan tap tortmas yovuz tishlari ruhimizga tigʻdek sangilgandir. Boshimizda ularning yovuzliklari chaqindek raqs tushadi, yelkamizda xarom sarmoyalari bijgʻiydi. Naqadar xormiz, naqadar zoru haqirmiz va nihoyat tutun manglayimiz ustida oy balqdi. Bizga narvordigar odam ato qildi… Navzod uyqida edi. U oʻz taqdirpeshalarining hukmu karomatlari vido va bashoratlarini eshitmas edi. Faqat tongga yaqin chaqaloq xirqa ichida depsinib oʻygʻondi, uning chinqirigʻidan barcha darvishlar oʻygʻondi, faqat keksa darvishgina mangu uyqusini tark etgisi kelmay osoyishta uxlardi. Darvishlar rahnomasini ayol dafn qilingan tepalik bagʻriga topshirdilar. Hech kim shu paytgacha ana shu moʻʼjasgina tepa yuzidagi ikki ulkan chinor daraxtining qanday paydo boʻlganini bilmaydi. Oʻsha kezlarda alayno-oshkor doʻppayib turgan qabrlardan esa nom-nishon yoʻq. tepalikda vido chogʻi barcha darvishlar Xoʻja Isoqning tong saharda chinqirab yigʻlashi sababini angladilar. Bu qoʻrdagilar davrasiga kirib kelgan, keksa darvishning yupqa lablarini yorib, uning joniga yopishgan ajaldan ogoh etish belgisi edi…
Odamlar tugʻilish va oʻlim oʻrtasidagi abadiy koʻprikdan oʻtib borarkan, hamisha oʻzining oʻy va andishalarariga tayanadi, oʻz manfaatlarini koʻzlab ish tutadilar. Ularning barchasi hokimlarga sigʻinadilar. Ular hamisha yashashnigina, qorin toʻygʻazish va ayshu ishratnigina suyadilarki bu hol qadim ul-ayyomdan darvishlar olamini larzaga soladi. Ular oʻlim va dunyoviy tashvishlardan osmon qadar ustun odamni orzu qilishadi, oʻz jonining nozik rishtalari chirs uzilib ketishdan qoʻrqib ming turli makri ruyo bilan uni qaviylashtirishga uringan inson xayolidan haqli ravishda nafratlinishardi. Yalangoyoq, yupin va och, muttassil ruhiy bugʻiqlik va taranglikda yashash, har nechuk farogʻatdan hazar qilish, darvishlar turmushining umumiy taomili anna shundan edi. Xoja Isoqning maʼnoviy otasi-Sharofiddin yuqorida eslatgan darvishlar rasmu-taomiliga soʻzsiz itoat etguvchi va bu rusumlarni muqaddas bilguvchi rind odam edi. U butun kuch va imkoniyatini bola jismining sobitligiga poydorligiga qaratdi. Bola-boʻlgusi darvish, avvalo, mustahkam tan sohibi boʻlmogʻi, darbadarlik va avvoralikka dosh berguvchi metin oyoq-qoʻllar egasi boʻlmogʻi lozim edi qisqasi shak-shubhasiz arslon bolasini esga solardi. U soatlab darvish kitfida miq etmay oʻtirar, izgʻirin shomollarning yuz-koʻzlariga kirib koʻtargan shovqin-suronini pisand qilmas, oyoq qoʻlini tilgandek izgʻiriqqa ahamiyat bermas, jar labida oʻsayotgan yulgʻundek chayir va bardoshli edi. Bola darvishlar qoʻr tikib, suhbatga oro bergan kechalarda uzoq mahal xirqa ustida chuqallab oʻtirar, bugʻunlari qaqshab qotib qolgan oyogʻining ogʻriqlariga eʼtibor bermasdi. Darvishlarning ajoyib-gʻaroyib sarguzashtlari, bahsu taloshlari, zikr sanolari tobora hayratga solardi. Oyoq bosib yura boshlagach, ustozlar kitfiga chiqishdan qatʼiy bosh tortgan bola togʻu toshlar, sahroyu biyobonlarda ayav yurish mashaqqatini suyagi qotmagan zimmasiga ortganiga achinmasdi. Burun eslatganimizdek Xoja Isoq oʻn ikkiga qadam qoʻygach, darvish jamoasi qandaydir sabablarga koʻra harqalay alohida-alohida yashay boshlashdi. Xoja Isoqning vosiy otasi darvish Sharofiddin oltmishni qoralab, soch-soqollari koʻrkamlik va ulugʻvorlik qirovlari bilan bezangan choqda Buxoroning eng obod madrasa hujralaridan biriga oʻrnashdilar. Madrasaning nomi “Kalomul ul-kalom”, yaʼni “Kalomlar kalomi” edi. Peshtoq bitiklari bu yerga ilk daʼfa qadam qoʻygan kishilarni madrasa hayoti tarzi bilan tanishtirish vazifasini oʻtardi: “Ey odam! Bu yerga oʻzing kel oʻzga bilan kelma! Ey, odam! Bu yerga kalom bilan kel, bekalom kelma! Ey, odam bu yerga oʻlgach kel, oʻlmasdan burun kelma!”. Bitiklarning soʻngi qismi Xoja Isoqqa dastlab gʻalati tuyuldi. “oʻlgach kel, oʻlmasdan burun kelma!”. Sharofiddin bolani bagʻriga bosdi;-qoʻrqma! Bu yerda hamma oʻlgan! Tiriklar bu yerga kelmaydilar. Tiriklar bu yerdan qoʻrqadilar va oxir-oqibat har nechuk qoʻrqoq ham soʻngi lahzada qoʻrquvni oʻzidan badargʻa qilib, albatta, ana shu yerga keladi. Men seni xeyla barvaqt keltirganimning boisini keyin anglab olasan… Darhaqiqat, kup fursat oʻtmay Xoja Isoq peshtoqning soʻngi bitiklari mazmunini tushunib yetdi. Madrasaning qariyb yuzga yaqin toʻyniksiz hujralarida, asosan yoshlari bir yerga yetib qolgan qarib munkillagan, dunyo beboqaning oʻtkinchi gʻamu gʻussalaridan toliqqan va muqaddas oʻlimni bamaylixotir kutayotgan qariyalar va oz miqdorda oʻrta yoshlilar yashardi. Ular garchi “Kolomul ul-kalom”madrasasi sokinlari boʻlsalar-da, deyarli hech qachon gapirishmas, goʻyo bir-birlarining dilu niyatlarini soʻzsiz anglar edilar. Banogoh chet-chet goʻshadagi hujralardan birida-gʻala-gʻovur boshlandi. Hamma oʻsha yerga jam boʻldillar va hujra ichidagi odamning soʻzlariga sukut ichida quloq tutdilar. Hujra ichidagi soch-soqollari ot yolidek kitf va koʻkraklarini qoplangan qotma kishi oʻrta yashar bir kishiga oʻlimning shamoyili haqida aql bovar qilmas moʻʼzijani gapirib bermoqda edi. –Otam rahmatlik ramaq lahzasida dafʼatan koʻz ochdi va nomaʼlum tomonga yuz burib dedi: “Mani onamning oldiga olib bor, demabmidim senga. Axir, men uni koʻrmaganman. Axir, u meni koʻrgan emas. Men onasiz oʻsdim. rahim qilgin . Uning mendan boshqa yorugʻ dunyoda hech kimi yoʻq”… Xuddi shu mahal otam koʻz tikkan yoqdagi devor qoraydi va nigohim gʻalati suvratga tushdi. Suvrat umrbod koʻzlarimga muhrlanib qoldi. Men hech kimni hech qachon uni koʻrganchalik tugal koʻrmaganman. U yaxlit yuzdangina iborat edi. Bayni soyadek. Biroq uni soya deb boʻlmasdi. Zero, soya odam aʼzolarini rangini oʻz holicha koʻrsatmoqga qodir emas. Oʻsha shaklni esa, hozir ham sizni koʻrib turgandek koʻrib turibman. Ulkan yuz, na koʻz na ogʻiz-burin-hech narsa. Ulkan yuz va govdadan boshqa hech narsa emas, koʻzlarim toliqdi. Otam hamon oʻsha gapni takrorlardi, lekin sharpa uni tinglamas, boyagi-boyagidek qotib turardi, shu payt qattiq oh tortdi va gʻalati shaklga eng soʻngi taʼna toshini otdi. “Sen koʻr boʻlmasang yolgʻiz onamning jonini olarmiding?… Otam shu kuyi qaytib koʻz ochmadi. Men koʻzlarimni yumdim va hech qachon oʻsha shaklni koʻrmaslik uchun uzoq vaqt qotgan holatda qotib qoldim. Qulogʻimga onam va singillarimning dodu bedodi chalinar, yumilgan koʻzlarim orasidan silqib chiqqan yoshlar yuzlarimni kuydirib oqardi.
Qotma odamning gaplari Xoja Isoqqa gʻoyat kuchli taʼsir qildi va oʻshanda ilk bor oʻzining onasi haqida oʻyga toldi. “Ey xudo, oʻylardi bola-nahotki shuncha yil oʻtibdiyu biror bor boʻlsin onam haqida oʻylamabman. Ey, xudo! Nahotki!”… boshini quyi solgancha muraqabaga ketgan Sharofiddin darvish bir necha fursatdan soʻng bosh koʻtardi va bolaning nozik kiftlariga qoʻlini qoʻydi. _Volidalar darvishlarni yorugʻ dunyoga keltirgach, ularning inon-ixtiyorini Xudoyi taʼalo irodasiga topshiradilar va bu dunyoi foniydan bosh olib keturlar. Zero, Volidasi barhayot odamlan darvish yaralmaydi. Volidalar bizning qovmimizni oʻz batinlarida voyaga yetkarurlar. Bani odam toʻqqiz oyda yorugʻ dunyoga kadam ranjida qilsalar, darvishzodallar yetti oy mobaynida kamolga yeturlar va olamga daxil boʻlurlar. Ana shu qutlugʻ oylar volidalar olamidagi bizning ibtido va intihomizdir, buni yodda tuting… Xoja Isoq oʻz hayotining Sharofiddin darvishga alayno-oshkor ekanligidan xayratga tushmadi. Zero, bunday hol ularning oʻrtasida tez-tez voqe boʻlardi. Keyincha esa, fikr oʻylari tasavvur va tuygʻulari uning izmiga boʻysina bordi va oxir oqibat oʻz “men” ini sohibiga aylandi. Darvishlarning aslida murodu muddahosi ham shunday edi. Ular har bir odam oʻz fikr-oʻylarining quli emas, hokimi boʻlishi lozimligini oʻqtirardilar. Sharofiddin darvish bugun-erta oʻz kungliga singib, bir parcha yurakka aylanishiga ishonar edi. Xoja Isoq bora-bora oʻz harakat mayllarini boshqarishni oʻrgandi. Endi u istagan payt ochlikni daf qila olar, istagan mahal uyqudan kechar, tashnalikni ruhan magʻlub qilar, tabiiy ehtiyojlarining har qanday koʻrinishini rad etardi. U har bir lahzaning oʻzida bir necha kunlik bedorlik mashaqatidan forigʻ boʻlar, shu tobda uyqudan koʻz ochgan odamdek tetiklashardi: “Kolomul ul-kalom” madrasasida kechgan ikki yil mobaynida Xoja Isoqqa ayonu oshkor boʻlgan dunyoviy sirlar oddiy odamlarga umr boʻyi nasib qilmasligi tabiiy edi. Haqiqatda, bu yerga jam boʻlgan odamlarning har biri yosh Xoja Isoqqa katta saboq oʻrnini oʻtdi. Har bir madrasa sokini bolaning pokiza yuragiga oʻz roʻzgʻoridan nishonalar qoldirdi. Bola tor va zax hujralardagi yuzlari zahil, qomatlari shikasta va majruh, lekin ruhlari buloq suvidek musaffo odamlarning unsiz hayotlariga kirib borarkan qayta va qayta bir sirga iqror boʻldi. Hayot, qudratli ruhning tazohiri boʻlgandagina abadiydir. Odam anna shu ruhi komilning sohibi boʻlgandangina oʻlmasdir. Aksincha, u hech qachon abadiyatga vosil boʻlolmaydi. Yashash uchun oʻlmoq va oʻlmoq uchun tirilmoq kerak. Bu ikki ziddiyat orasida inson tafakkuri muhorabalari, azobu aziyatlari, mahrumiyat va magʻlubiyatlari mavjud. Tanning besamar irodasiga boʻysingan shaxslarning maxluqot olamidan farqi yoʻqlikdir. Tan ruhning tabiiy oʻpqonlardan olib oʻtguvchi koʻprigi. Bu koʻprik chirib ushalishi, upqon qaʼriga qulob chilparchin boʻlishi va butkul yoʻq boʻlishi muqarrar, ammo ruh sobit va barqarordir. Ammo yolgʻiz bir ruh noil boʻlgan oliy jamol visoliga toki bani bashar vosil boʻlmas ekan, ruhlar giryon va ozurdadir, ruhlar yetim va benavodir, ruhlar halokat va fojialarga mahkumdir… Darvishlarning barini garchi qattiq yer uning jismini ozod qoʻygan boʻlsa-da, vujudi tuprogʻiga qorilgan joning oʻz ixtiyorida emasligini, balki endi yolgʻiz Ollohning ixtiyorida ekanligini yaxshi bilardi. Bu darvish Sharofiddin edi. U vujudning hech qachon ruh bilan bir qolipda yashayolmasligini, balki azal yaratuvchi bu ashyoni bagʻoyat omonat va murt qilib yaratganidan gʻofil emasdi. Dunyo yaralibdiki, odam jismu jon aro murasayu madoro qilish uchungina yugurib yeladi. Vujud murosaga kelsa kelarki jon murosa qilolmaydii. U oʻziga berilgan daqiqalarni yashaydi-da, na jonning toʻlgʻogiga, na aqlning yoʻl-yoʻrigʻiga, na ruhning abadiyligiga parvo qilmay, oʻzini yerga tashlaydi va qaytib oʻngarilmaydi.
Darvish Sharofiddin esa butun hayoti davomida jism bilan jon orasidagi xudbin muhorabalar sadosini eshitmaslikka oʻzini oʻrgatabildi, bilganidan soʻng, u vujud haqida bir lahza boʻlsin tashvish chekishni xob xayoliga keltirmadi. Bu darbadar insonning aziyatkash va abgor jismi dardu mashaqqatini shu qadar koʻp boshdan kechirdiki, nihoyat Sharofiddin oʻzga dunyoda yashasa, uning dunyo kenglikiklariga, bu kengliklarning kengligi qursin, uloqtirilgan jismi oʻzga dunyoda yashadi. Darvish boʻlish va darvish kabi yashash, bu lashkarlar, shohlar, mashoyix va ulomalar kabi umr oʻtkazish emasdi. Seni, mening muqarrar qazoyim tashvishga solayotganini sezib turibman bolam, nima haqida oʻylasang oʻylayver, lekin menga achina koʻrma. Bu – gunoh. Shafqat hissi muqaddasdir. Uni asra. U odam uchun yagona sazo, yolgʻiz ilohiy neʼmat. Darvishning birdan-bir huquqi borkim, u ham boʻlsa shafqat. Faqat oʻzgaga. Biz odamlar qulogʻiga umrbot azon aytdik. Aytamiz. Ammo uning quloqlarini ochish nargi dunyoga eshik ochi sh bilan barobardir. Bu umidsizlik emas. Bu umidning har gall oʻygʻonayotganidan oldingi tashvishi xalos. Ana shunday bolaginam. Dalalar yigʻlayotir, oʻt-oʻkanlar soʻlayotir, quyosh kuyayotir, nurlar soʻnayotir… Ana shafqat. – Pirimiz Xoja Isoqning vasiyati chogʻi yigʻlagan eding, barcha birodarlarimiz va men oʻshanda yigʻlagan edim. Oʻshanda piri murshidning qazoyi muboraklari uchun emas, boshimizga tushajak yanada mudhish kunlar uchun emas, yer yuzida lahza sayin kamayib borayotgan oʻzimiz uchun yigʻladik. Ammo rost edi oʻsha koʻz yoshlar. Zero, bizni dunyoga keltirajak volidalar pushti kamarida urugʻimiz tugayozdi va bizlar oʻzimizdan judo boʻlayozdik. Toki ikki jismning bir tan boʻlishidan odam yaralar ekan, bizlar yaralmaymiz, toki ikki muddas va pok ruhning robitasi ehyodir, biz bormiz. Validalar yoʻldan ozdi. Yoʻl esa, qadimiy, azaliy edi. Ular bu yoʻlning pastu balandiga, issiq-sovugʻiga, achchiq-chuchigiga dosh beraolmadilar. Ular yorugʻ dunyoda mavjud ikki tazotning hamisha biriga rujuʼ qildilar; achchiqning chuchugiga, sovuqning issigʻiga, balandning pastiga yoxud pastning balandiga. Ruhiy tazotlar orasidagi anna shu ixtilof odam vujudida balchiqlar va boʻtana suvlarga yoʻl ochdi. Bu boʻtana va balchiqdagi urugʻlar hosili esa dunyoga yoyilib ketdi. Tojdor va tojirlarning nafsi, mashoyiq va ulomalarning nafsi harom boʻldi. Toʻrt muchaligina emas, har bir hujayrasi hisobli mavjud vujudiga seldek oqib kirgan haromiyat oʻz taʼsirini koʻrsatmasmidi? Albatta, koʻrsatadi. Chunki koʻzga tushgan xas, tirnoq ostiga kirgan zirancha, quloqqa tushgan qurt, ogʻrigan tish uchun hamma aʼzolarimiz bosh koʻtaradi-ku! Odam hamma yerda ham odamdir. Agar u hanuz xudo emas ekan, demak odamdir va boshqa hech narsa emas. Koʻrdingmi yoʻllarda choʻpon-choʻliqlarning suruv ortidan batamqin kezishlarini, ular yirtiq-yomoqlarini uloqtirib, shohonshohlar libosini keysalar, kim ularni podachi derdi? Koʻrdingmi, yoʻllarda karvon yetaklagan jahongashta sarbonlarni, agar ular ostidagi badaviy tunporlarini, boshidagi shohi dastorlarini, kamarband va xanjarini gadolar xirqasiga almashsalar kim boʻlardilar? Xuddi shu nuqtada mavjudodning shakl mohiati yuz ochadi. Mohiyat odamning oʻzidir. Uning oʻzga mohiyati yoʻq. zamonlar osha oʻzgargan xulq va tartib, davlat va nizom, munosibat va murosalar odamiyat olamining shaklidir.
Osudalik va saodatmanlik, qashshoqlik va gʻaniylik orasidagi masofa qosh bilan koʻzorasidagi masofadek gap. Qashshoqning bir burda noni uning sodatidir, gʻaniyning bosirqi tushi ham baxtsizlik qadar aziyatdir. Lashkarlar maydondagi harbu zarblardan horib, oʻlik ot sagʻrisiga bosh qoʻyib uxlasalar, shohlar taxt oʻstida mudragandek huzur qiladilar. Gado kirgan eshikda saxovat yuz koʻrsatsa, qoʻl yetmas mamlakatning kulini koʻkka sovurgan johongirdek tantana qiladi. Ammo ulugʻ va pok ruhgina dunyoda daxolatsizdir. Uning qarshisida shohlar boshidagi durru zabarjad oddiy toshdir, gadolar egnidagi ming yamoq muroqqaʼ badan mulkini ihota qilguvchi oddiy matohdir. Qalandarlar va musofirlar yashavchi zax va rutubatli xonaqahlar, shohu shohzodalar, akoybir va malikalar umrguzoronlik qiluvchi qasrlargacha mohiyatan bir narsa-odamning boshiga panoh boʻlguvchi anchayin omonat toʻsiqlardir. –Oʻmr-nafasdir. Ogʻzining tanobu tartibi borlar nafasni asraydilar, pok tutadilar. Men sarsari kezib chiqqanim bu olamning ne bir shaklini koʻrmadim. Odamlarning aytarli bir enlik oʻzaro tafovitini erta kun goʻr barobar qiladi, xoʻjani quldan farq qilolmaysan. Bu tafovutning oʻrtasidagi masofa shu qadar yovuqqi, buning uchun hamma yerni ostin-ustin qilishning mutlaqo keragi yoʻq. Birov oʻzining xoru haqirligidan, birov kamu kustidan, birov omadsizligidan, oʻlarcha baxtsizligidan nadomat qiladi. Aslida bu tafovutlarni keltirib chiqargan sababchi oʻzlari ekanligini zarracha oʻylamaydilar. Oʻylash uyoqda tursin, erta kun eng odil hayotiy sarhisobxona-qabriston ularni har jihatdan barobar qilishi muqarrarligini xayollriga ham keltirmaydilar. Darvish Sharofiddin koʻzlarida alanga yigʻlardi. Darvish oʻzining soʻngi lahzalarida alangaga yigʻlardi. Xoja Isoq uning kechadan buyon kechgan uzoq gʻoyibona soʻhbat soʻngida ovozini eshitishga muyassar boʻldi, dunyoi foiyning toʻrt hududiga sochilib ketgan ashobalari bilan vidolashdi. Darvish siniq ovozda, unga sira xos boʻlmagan ohangda bosiq va parishon soʻzlardi: “Tong yovtsq kelayotir. Tahorat olib bomdodni bajo keltiraylik… Xoja Isoq bu yerdan olis boʻlmagan tepalik etagidan miss oftobada suv keltirdi. Darvish mustahab qildi, yuz-qoʻllarini yuvdi, ogʻziga uch karra suv olib gʻargʻara qildi. Bilaklaridan oqquncha kaftidan suv tortdi, soch-soqollarini namladi va nafl nomozini oʻqishga tutindi. Xoja Isoq ustozi ortidan tiz choʻkib oʻtirdi va boshini quyi solib, uztozning qonsiz lablaridan maʼyus oyatlar ohangiga quloq tutib, sukutga choʻmdi. Ikki rakaʼat sunnatdan soʻng, ikki rakaʼat farz oʻqilib, soʻngi karra sajdaga bosh qoʻygan darvish Sharofiddin qaytib bosh koʻtarmadi… Xoja Isoq qiblagohining abadiy uzlatgohiga soʻngi dafʼa nigoh tashladi va tepalik yon bagʻridagi soʻqmoq boʻylab pastga enib ketdi. Quyosh choshgohaga yaqinlashar, olisda soʻzsiz yoʻllar tumanlar qaʼrida koʻzdan gʻoyib boʻlardi. Xoja Isoq ham barcha darvishlar oldindan qaytomon borayotganini bilmagan kabi, toʻgʻrirogʻi ularning qayga borishlarining zarracha ahamiyati yoʻq, boshi oqqan tomon quyosh bilan baqamti yoʻl solgandi”…
(Askar Mahkam. “Soʻngi darvish-Xoja Isoq”kitobidan).
Mavlona Miyonbandiy hayotining soʻngi kunlarida oʻz muhiblariga aytgan soʻzlarini har birimiz toki tirik ekanmiz unutmasligimiz kerak. U zot odam farzandlaridan parhez qilib uzlat ixtiyor etmoqlaridan burun shunday deb ketgan ekanlar: “Erugʻ dunyoda toki birgina odam bor ekan, demak u darvishlar. Yer yuzida birorta odam yoʻq ekan, demak darvishlar ham oʻlgandir. Ammo odamizot oʻlimdan chandon buyuktirki, uning hayoti hargiz oʻlim bilan intiho topmaydi. Uning asl hayoti ulimdir. U manglayiga raqam qilingan har bir lahza, har bir daqiqa davomida oʻz hayotining mangu hollarini yarataboradi. Bu mangulik lahzalarini yaratish mashaqqati olamning eng ogʻir azobiga tengdir. Azob va faqat ruhiy azobgina uni yashashga chorlaydi”. Odamzot naslining piri murshidi vujudni bugʻdoy poyasiga muazzam, ruhini boshoqqa qiyos etarkan, deydi: “Poya sinib, yer bagʻriga qaytadi, undan toʻkilgan boshoq donalari esa qayta boshdan koʻkaradi va hosil bogʻlaydi. Yoʻqsa, hayot va yashamoqda maʼni nimada? Ularning kimga va nimaga keragi bor? Yer yuzidagi gʻoyalar, biz boshimiz uzra tutgan bashoratchi dohiylar kimga kerak? Eng ulugʻ donishmandlar oddiy haqiqatlarni aytgani uchungina donishmand emas, balki hamma bilgan va tushungan haqiqatlarni himoya qilgani uchungina donishmanddir. Odamzot qanday paydo boʻlgan boʻlsa, u abadul abad shunday qoladi. Uning aql tafakkuri kuzgusi tiniqlashib qolgani bilan ruhi oʻzgarmaydi. Ruhsiz egalaridan eng ashaddiy kushandalar va nosolimlar yaraladi. Ular bizning yagona dushmanimizdirki, hech qachon bizga lutfu ehson, shafqat va rahmat koʻrsatmaydilar. Aqlsizning siyrat suvrati bamonandi toshdir. Uni yorib koʻrsangiz toshdan hech narsaga noil boʻlolmaysiz. Shu sababli aqlsiz odamlar dastidan uchgan toshlardan manglayi jahoratlanmagan odam deyarli yoʻqdir. Yaxshilikni barqaror etish uchun yomonlikni oʻldiradilar va yaxshilik qoʻlini qonga botiradilar. Yomonlik esa yaxshilikni ham shunday qatl aylaydi. Aqlu xiradi baland odamlarning ezgulikka chorlashi qonli yoʻllar bilan kechgudek boʻlsa uning oqibati ayanchlidir. Yaxshilik qonsiz esagina yaxshilikdir. Adolatli shoh yomonlikka qarshi tigʻ koʻtarsa, adolatsizdir. Shuning uchun hali biror bir zamonda shohlar haqida qon tupurmay gapirmaydilar. Yolgʻiz ruhgina chashmasordek tiniq va haloldir. Qolgani bekor”…
(Askar Mahkam “Soʻngi darvish-Xoja Isoq” kitobidan).
Xazonrezu xazonrez, xazonrez,
Umr oʻtdiyu ketdi bunchalar tez.
Andijon 2005 yil, kechgi kuz; XIX asrning ikkinchi yarmida Andijonning nufuzli boylaridan Muxammadalining boyligi hisobidan, uning tashabusi va oʻzi boshida turib qurdirgan katta masjidning xonaqahsi toʻla, chamamda ming kishi boʻlmasada, 700-800 kishi, Andijon va uning uzoq-yaqin atrofidan yigʻilgan muridlarning xalqasi toʻgʻonga urilib, shast bilan orqaga tisarilayotganini esga solardi. Shayx Safarxoʻja maqsimning oʻktam ovozi yangrashi barobarida jazb holatiga tushadigan muridlar to holdan ketib, oʻchib qolguncha qadar depsinar, tillari zikrdan toʻxtamas, koʻzlaridagi gʻayritabiiy ifodalarda mahrumlarning soʻngi bor olamga boqishlarini oʻqish qiyin emasdi. Zikr xalqasi oralab yurgan shayx haddan ziyod talvasaga tushgan muridlarga qoʻlini tekizar, bu muridni xushyor tortirar edi. 2005 yil may oyida sodir qilingan qirgʻin qatagʻon vahshaniyotdan keyin jamomat muridlar xalqasi kechki kuzda yigʻinishgan edi. Andijon katta maydoni liq, oh xudoning mardumlarini pulimyot, avtomat oʻqlari ilma-teshik qilib tashlagan, oʻz qoniga qorilganidan soʻng qariyb yarim yil masjidlarga jamomat hadiksirab, qoʻrqib dorimay qoʻygan edi. Machitlar chiroqlari yonmay kechasi tut daraxtning gavdasi goʻyo qorayib turardilar. Bugun esa qoʻrqa – pisa Muhammadaliboy masjidi chiroqlari yogʻdusida ilk bor masjidga qadam ranjida qilganlar, muazzinning qaldiroq ovozi namazomshomga chaqiriq azoni bilan hamma jamoat tik turib “Allohu Akbar” takbirdan soʻng, talvasaga tushgan, baʼzi muridlar titroq tutgan vujudlarini zoʻrgʻa ushlab turishar, agar ibodat boʻlmaganda ularning agʻdarilib tushishlari, dodlab yer quchishlari hech gap emasdi. Shayx bu holga mutlaqo beparvo edi. Bu daryo toʻlqinlari avval osuda qalqib-qalqib kelar, soʻngra avjiga minib, shu qadar shiddatli tus olardiki, tashqaridan kuzatib turgan odam, izdihom oralab sehrli bir qudrat kezib yuribdi, deb gumon qilgan boʻlardi. Muridlar tavhid kalimasini past ovozda takrorlashar, boshlari chapdan oʻnga tomon chayqalar, koʻzlari yumilgan, sochlari toʻzgʻin bu olomonning ixtiyori oʻzida emasdi. Ayrim muridlarning barmoqlari orasidan oʻtayotgan tasbih donalari ohista chirqillar, huv-huvlab zikr aytayotgan muridlar allaqachon oʻzlarini unutgan edilar. Ayrimlar yonboshiga choʻkkan holda titrar, endi ular hech narsani anglay olishmasdi. Jazava har kimda har xil sodir boʻlayotgani uchun bu yerda kimning qanday holatda ekanini bilish mumkin emasdi.
Davrada zakrni sad-sadosiz bajarayotganlar ham, uni qattiq, bugʻiq, naʼra tortib takrorlayotgan ham bor edi. Ular bir-birovlariga xalaqit berishmas, har biri oʻz holicha zikr soʻzlarini takrorlashardi. Oʻrta boʻyli, yuzlari zahil, choʻzinchoq iyagida bir toʻtam qora saqoli titrab turgan keng peshonali yigitning koʻzlari yumulgandi. Koʻz qabogʻidagi qandaydir ogʻir mung ifodasi uning butun yuziga soya solib turar, goʻyo shu yumilgan koʻzning oʻzida uning bu dunyo sarhadlarini tark etib ketganini anglash qiyin emasdi. U tanadan forigʻ boʻlgan holatda ruh olamida sayr qilardi: Huv, olisda yorugʻ va nurli manzil, hammayoq oppoq shuʼlaga burkungan. Osmon shu qadar moviy, musaffo. Oppoq liboslilar osmon boʻylab qalqib parvoz qiladi, ularning ufuqqa tomon oqib ketayotganlari ham bor, juda yaqindan unga termilib turganlari ham. Yigit yashil maysalar uzra goʻyo uchib borayotgandek edi. Oyoqlari zangor maysalarga tegib-tegmay turibdi. Ufq yoqdan kelayotgan moviy liboslar orasida uning volidasi, otasi, ulardan ortda esa… bu oʻsha… uning yolgʻizi… Moviy liboslilar tabora unga yaqin kelishmoqda. Yigit qadamini tezlatmoqchi, ammo oyoqlari unga boʻysinmaydi, balki oyoqlari endi butkul harakatsiz, goʻyo uchib borayapti va hoziroq ularga qovushadi.
Onasini qattiq sogʻingan, otasini shunday bagʻriga bosadiki… Axir, qariyb yarim yil vaqt boʻldi ularni koʻrgani yoʻq. Oʻsha mudhish voqealardan soʻng hamma narsa ostin-ustin boʻldi. Yigit u voqealarni eslamaydi. Zotan bu manzilda qora, qaygʻuli xayollarga berilish mumkin emas. Bu hurlar va nurlar olami, Andijon kata maydoni emas. Bu yerda yorugʻ xayollar yashaydi. Bu yerda faqat ishq-muhabbat, yaxshilik, dilbandlik, doʻstlik va munislik haqida gapiriladi. Aslini olganda gapga hojat yoʻq, chunki, eng goʻzal soʻzlar atrofingda shunday naqshlanib turadi. Eng qiynoq qaygʻular shundoq koʻzlar oʻngida jilva qiladi. Birovga gapirish, uni suyish shart emas. Bu yerda hammani suyadi va hamma suyiladi. Hech kim hech kimga savol bilan murojaat qilmaydi. Bu yer soʻz olami emas. Hurlar tili, unsizlik va nigohlar tili. Yigit olis ufqdan oʻziga yavuq kelgan mehribonlarini koʻrib tanigach, nigohlari porladi va oʻzini ularning bagʻriga otdi. Yigʻlamoqchi, yigʻlab-yigʻlab soʻzlamoqchi boʻldi, ammo bu hislar oʻz-oʻzidan ularga taʼsir qildi va otasi ham, onasi ham uni bagʻriga oldilar. Orqada bosh egib turgan zangor libosli kelinchakning yuzlari porillar, endi u kup-kunduzi tuyqusdan Andijondagi kata maydonda pulimyot, avtomat oʻqlari koʻkragini ilma-teshik qilib tashlagan, ming azob bilan jon taslim qilgan kelinchakka oʻxshamasdi. Uni oʻqlar teshgan jarohatidan jimilab qon oqqan tanasi harir parda ortida oy parchasidek toblanar, yigit uni hech qachon hatto birinchi kelinlik oqshomida ham bunday koʻrmagan. Bu boshqa jon va boshqa tan. Yigit kelinchakning moviydan-da – moviy, tubsiz koʻzlariga tikilgan kuyi qotib qoldi. Ular oʻsha tahlikali kunda shahid boʻlgan jonlar emas, balki butkul boshqa odamlar edilar.
-Tani joning sogʻmi, jonim bolam, – derdi onaning muhabbat balqib turgan nigohlari, – oʻshanda shuqadar mahtal qildingki, bolam. Biz manna, otang va qayliging bilan seni kuta-kuta oxir bu yoqqa keldik. Qoʻy Chubirni (Bosh-bosh boldaqni) eslama. U bizning tanamizga jila jarohat yetkazdi, manna koʻrib turganingdek undan nom-nishon yoʻq. Hammasi oʻtib ketdi. Otangni qara, na yulingan saqoli, na tepkilangan va otib oʻpirib tashlagan tanidagi jarohat izlari bor. Biz yengilgina bu yoqqa koʻchib oʻtdik. Faqat qayligʻing sendan qattiq iztirob chekdi. Yoʻlda omon-eson boʻlsang boʻldi, deb sening haqqinga duo qildik. Xudoga shukrki, tan-joning sogʻ ekan, manna koʻrdik. Sen bizdan xavotir olma. Biz oʻz makonimizga yetib keldik. Hali sen ham, ukalaring, singillaring ham, Indamadi togʻang ham bir etak oʻgʻil-qizlari bilan kelasizlar, Bosh-Boshboldoqdan qutulish yoʻl-chorasi yoʻq. Koʻp ham qaygʻurmanglar. Bir qaygʻularing biz edik, manna koʻrib turibsan, oʻz uyimizdamiz. Atrofga boq, huv anavilar hurlar, malaklar, koʻrayapsanmi, huv anav moviy libosli, qoʻlida qoʻgʻirchoqdek oʻgʻilchasi bilan bizga boqib turgan farishta ayol Indamadi choʻpon togʻangning zavchasi. Bu yerda koʻrgan, eshitgan narsalaringni aslini koʻrasan. Yaxshi emasmi?
-Ha senga ham, ukalaring va singillaring, choʻpon Indamadi togʻangning bir etak oʻgʻil qizlariga ham bir muncha qiyinchilik boʻladi. Xudoga nola qilmoqdamiz, ishqilib sizlarning boshingizga Choʻbirning naodamy, gʻayri insoniy soyasi tushmasa boʻldi. Koʻp musulmon, moʻmin oʻzbeklarning daryo barin qonini toʻkmasalar boʻldi, Xudoga duoi shukr qilib turibmiz. Ammo yorugʻlik sizlarga tomon. Huv ufqqa kun botarga qara, ular hammasi, qariyb minga yaqin moviy uchib yurganlar ota-onalar, oralarida noboligʻ oʻgʻil-qizchalarni koʻrayapsanmi, ota-onalarning oʻgʻil-qizlari farzandlari, xesh-toborlari, ular oʻsha qora kun Bosh-boshboldoqning farmoni bilan choʻbirzodalar tomonidan otib, vujudlarini oʻpirib, ichak-chovogʻini chappa-rosa qilib tashlaganlar, xudoning suyimli mardlari.
Yigit minglab kara takrorlagan oyatlarni mazmunini yana takabbur qilayotgandek ularning zamir-zamiridagi hikmatga shungʻib ketar, anna shu pallada tilovatdan tavaqquf qilardi. Borliq oʻzining oxirgi neʼmatlarini ham yerga nisor qilayotgan palladek, Qurʼon oyatlarining seldek oqib kelishi, olamni yaratgan zot bilan suhbat qurayotgandek, oʻzi anglab yetmoqchi boʻlgan haqiqatlar xususida bevosita yaratuvchi bilan muloqatga kirishgandek boʻlardi.
-Ularga ayt iztirob chekmasinlar. Hammamizning keladikan yerimiz shu makon. Bu yerda hamma narsa bor. Yetti pushtimiz shu yerda. Ularning hammasini koʻrdik, shohid boʻldik. Xudoga shukur qilinglar. Har nechuk Choʻbir zolimning zulmidan kattakon fojia yasamanglar.U Xudo yoʻlidan adashgan odam. Uni oqibati voy. U bizning emas, Xudoning ham dushmani. Buni unutmaslik kerak, buni unutma. Ularga ayt, qoʻrqmasinlar, dadil boʻlsinlar. Gʻalaba sizlar bilan, Xudo va arvohlar sizlar bilan. Yigitnng qaboqlaridan oqayotgan yoshini hech kim koʻrmas, goʻyo yerga qoqib qoʻyilgandek vujudi qilt etmas, tun yarmida Muhammadaliboy mastchitida Andijonning Xudoning xilvat bir Baytillohsida xalqa davom etardi…
Shoir: Yaratganga aylab ming-ming shukrona,
Arxi pelagiga boʻldik ravona.

Tong saharda xalqa intiho topib, murid-qorilar asta-sekin oʻz qishloq shahar guzarlariga tarqala boshlaganda, hazrat shayx Safarxoʻja endi xonaqah boʻsogʻasidan hadlab mastich bogʻiga tomon qadam quygani choq, nogoh kimdir uning etagiga yuz surtayotganidan xushyor tortdi. Notanish kimsa yum-yum yigʻlar, uning oyoqlariga bosh urardi. Shayx egilib, boyagi kishini yerdan koʻtardi. Engil-boshini qoqdi, yuzlariga biroz tikilib turdi va bagʻriga bosdi. Hali foniy yorugʻlikni koʻrmagan, onasining batinida sakkiz oylik hamila va zaifasini besh, olti oy burun Andijon xiyobonida-katta maydondagi isyonchilarga baqlashkada vodoprovoddan suv toʻldirib, tashib yurgan mahal tuyqus hamma qatori otib tashlaganini, toʻngʻich oʻgʻli Ismatni tutib hibs qilganini zor-zor yigʻlab hasrat qilardi. Indamadi choʻponning oʻkrigi naʼraga oʻxshardi. Safarxoʻja shayx,-bu kulfat hammamizning boshimizda bor. Bir sizning emas. U oʻz joyiga ketdi. Bolalaringizni oʻylang va sabr qiling!…
Ular sabr qiladigan ish qilishmadi! Choʻponning oʻkrigi butun maschit hovlisini tutdi. Xonaqahidagi toliblar kitobdan bosh koʻtarib, hazrat Safarxoʻjaning gʻamgin yuzlariga tikilib jim qoldilar.
-Al-qasosu min al-haq!… dedi shayx siniq tovushda. “Al-qasosu min al-haq!-takrorlardi toliblar va tom boshidagi qumri-musichalar.
Choʻpon Indamadi mudhish voqealardan bir kun burun tungʻich oʻgʻlini suruv boshidan ozod qilib, bir son qoʻy goʻshti bilan uyga bolalaridan va bugun-erta hamilador zavљasining koʻzi yorishini sezib Ismatni xabar olish uchun yuborgan edi. Oʻsha kunda tanklarning qaldiroq otib koʻchalarni changa bulagani bois koʻchaga chiqqan vaqt,-mana bolasi uyda ekan,-deb xufyani koʻrsatasi bilan aksarlar qoʻlini qayirib poʻlat kishon urganicha hibsxonaga olib ketishgandi. Katta oʻgʻli endi oʻn sakkiz ostonasiga qadam qoʻyib, otasiga suruvlarni joylovlarda boqishga yordam berib, tirikchilikni nari-beri eplab yurgan edi. Ikkinchi oʻgʻli Asad endi oʻn oltiga qadam qoʻygan, onasiga quyub qoʻygandek oʻxshash yigit yoshida, uni suruvning boshida qoldirgan edi. Qolgan toʻrt noboliq bolarini (uch qiz, kenja oʻgʻli) qayn onasinikiga olib borib qoʻyib, oʻzi aql-hushi parishon yuoʻyilgan, “jinni-pinni” devonaga oʻxshardi. Indamadi yoshlikdan xomush va kam gap edi. Bolaliqda biron-bir haqorat, bemaza gaplar uning ogʻzidan chiqmas, hatto tengqurlari savol berib, javob olomasdi, shu sabab uni nomi Indamadi boʻlib qoldi. Aslida Xudo bergan nomi bor. Omon. Keyin, hech kim uning Omon degan nom bilan chaqirmas, murojaat qilmasdi. Xesh-toborlari bilsada, bolalikdagi nomini olib Indamadi deb savol-javob va murojaat qilarlar edi. Shu boʻldi, bu boʻldi Indamadi boʻlib qoldi, hatto ovul hamsoyalari ham Omonligini bilmas edi. Qotil qilingan begunoh zaifasining jasadini topib yerga berolmagach, tush koʻrgandek yuz-koʻzida nimadir charsilladi, ichida bir nima chars etib uzuldi. Keyin charsillagan narsa goʻyo xotinining sochi edi. Ichida uzilgan rishta ehtimol jon rishtasimidi? Bu rishta sandal chetida goʻyo hech narsa boʻlmagandek toʻnqora sochlariga choʻlgʻonib yotgan xotinining joniga borib tutashardi. Rishtaning bir uchu uzuldi-da chuvolanib choʻponning koʻzlariga tushdi. U jonning suvratini koʻrib turardi. Keng, yagʻrindor yelkasi ikki kiftiga kirib ketgan, tandirdek koʻkragi choʻkib, harqanday holatda ham uloqni bir zarbda tortib oladigan zabardast qoʻllari sholga aylangandek edi. Bolalar otasining oʻngarilmas holatini bilib turishar, hamsiyolari uning biror ogʻiz soʻz bilan bezovta qilish, xudo qursatmasin koʻngil koʻtarish haqida oʻylab ham koʻrishmasdi. Ha, choʻponning jarohati ogʻir edi. Nafsilamrini aytganda, bu jarohat emas, balki agar tasvirlash mumkin boʻlsa ajalning oʻzidek ogʻir holat edi. Ammo ajalning shakl-shamoyilini kim ham koʻribdi, deysiz. Xotinining joniga kelgan ajalni Indamadi choʻpon koʻra olganda edi. Uning makonu manzilini bilganda edi. Afsuski, ajalni ajal elchilari olib keladi, kelishdi, uni qoniga tashna qilishdi, hayotiga oxirgi nuqtani chekishdi. “Huv-v-huv-v-v xudo, ogʻir sinovni boshimga solding. Hamma narsani berding va hammasini birdaniga tortib olding. Juda ayovsiz tortib olding, ayamading, qaltis savdo! Yerga kiritding! Tuproq bilan barobar qilding! Nimaga qilding! Oʻlsin deb qildingmi? Nima qilding? Huv-v-huv-v-v xudo! Indamadi, sening bir dala-dashtda yurgan tuyang edi, sen uning boshiga qattiq savdoni solding, choʻktirding, nima bunday qilding? Gunohkor boʻlsamda soʻrayman., qoʻymayman. Ertaga huzuringa borsamda soʻrayman. Nega uni oʻz ajali bilan huzuringa chaqirmading deb soʻrayman, sen jonim ichidagi jonimni olding deb soʻrayman. Sen bilasan, berdingmi olasan, sen uning sohibisan. Mana bu boʻylari men qadar bolalarga ne deyman? Huv-v-v xudo! Nomus va jon orasiga koʻprik solding, zaifam undan oʻtib ketdi. Endi mening navbatim, men oʻtaman.
Tun zulmatida goʻyo koʻkda farishtalar mungli bir qoʻshiqni ijro etayotganday edilar. Ammo aslida bu yer va osmon oʻrtasida sarson-sargardon boʻlib yurgan choʻpon Indamadi jonining vido marsiyasi edi. Choʻponning holatini ham uning sazosini ham soʻz bilan ifodalab boʻlmasdi. Indamadi choʻponinig yelka, koʻkrak, oyoq qoʻllari oʻz-oʻzidan titray boshladi. U aql bilan bu titroqni idora qila olmas, vujud oʻz-oʻzicha titrardi, koʻzlariga yosh toshib kelardi. Sandal chetida xiyla vaqt egilib oʻtirgan choʻpon ilkis bosh koʻtardi:-onalaringning har bir sochi uchun ond ichaman!… Ichdan ezilib yigʻlayotgan bolalarning faryodi birdaniga xonani boshiga koʻtardi. Ular shu topda goʻyo onalarini toʻproqqa topshirgandek dod soldilar. Bir-birining kiftiga bosh urib yigʻlayotgan bolalarning bagʻriga otilgan choʻpon ham yosh bolaga aylanib qolgan edi. Ular ne chogʻli fojia roʻy berganini goʻyo endigina his qilayotgandek edilar. Indamadi umrining soʻngiga yetib qolganini bilardi, ammo bolalarni chirqiratib qoʻyganidan taasuf chekardi va koʻz yoshini endi yashira olmasdi. Aslida ham shunday. Dunyoda marhumiyat degan dard borki, hammaning qovmatini qayirib tashlaydi. Bu dardga dosh berish mumkin emas. Nihoyat koʻz yoshlari tindi, koʻngillar tubida tilsiz bir skunatdan boshqa hech narsa qolmadi.
-Onamizning har bir soch uchun qasam ichishdi bolalar. Oʻzini taqdir hukmiga topshirgan choʻpon boʻyinsinmas va yirtqich qoplonga aylandi. U qurbon istardi. Uning ana shundan boʻlak muddaosi yoʻq edi. Koʻzlarini yumishi bilan roʻparasida Barnogul rahmatlik xotini turaverardi “Dadasi nima qilasiz hamma yoqni qonga pishirib, mana men oʻz manzilimga oson koʻchib oʻtdim. Qoʻlimdagi qoʻgʻorchakdek oʻgʻlingizga qarang, xudi sizni quyib qoʻyganday. Ularning gunohi nima, mening qotillarimning hukmini xudoga topshirib qoʻyabering. Bolalarimizning qoʻlini qon qilib nima topasiz”, degandek boʻlaveradi. “Yoʻq-deydi choʻpon oʻkirib,-yoʻq! Aslo. Men sening har bir tola soching uchun qasos olaman. Yoʻq,endi meni hechkim toʻxtata olmaydi. Men senga yetib toʻxtayman. Bilasanmi? Senga yetaman-da toʻxtayman. Yoʻq. ular choʻponning yuragini yulishdi. Naq yuragiga pichoq tiqishdi. Endi bu yogʻi xudoyimga havola.
-Asad oʻgʻlim,-dedi Indamadi ogʻir nafas olarkan, butun holdan toygan kimsadek, sen suruvdan koʻzingni uzma, men bugun Anjidonga tushaman, Ismatning ishini ertaga sud koʻrarmish, qatl etisharmish. Nima boʻlsa boʻldi, oʻgʻlim, aqalli oxirgi bor koʻrib qolay, dedi-da, ikki qanor qoʻy junini ikkilashib otga orttida joʻnab ketdi. Peshin nomozi mahal shaharga kirib bordi. Bozor joyga borib eshaksaroyga otni bogʻladida, xoʻrjin, qanorli yukni karvonsaroydagi yuk saqlaydigan omboriga topshirib, peshin nomozini ado etgach, karvoysaroyga joylashdi. To xuptan nomozigacha ikki qanor qoʻy juni yukni olib-sotar oshigʻi olchoqlarga pulladi. Erta subhu damda ozon tovushiga baqamti, bozorning yonidagi maschitga kirib bordi, tahorat olgandan soʻng nomozxonlvr qatoriga choʻkdi. Bomdod nomozining boshlanishidan oldin, ovozi chiyildoq, rangi paxtadek oppoq siyrak soqolli imom, bir yigit Ismat nomlining sudlanish voqeaga munosabat bildirib, odamlarni ogohlikka, xushyorlikka, xudoning qismatiga rozi boʻlishga, olam-panoh, shavkatli shohonshoh oliy hazratlarining sodiq, jangovar askarlariga itoat qilishga, umuman, butun inon-ixtiyorini qazo hukmiga topshirish lozimligi xususida navbatdagi maʼruzasini boshlab yubordi.-Musulmonlar!-derdi chiyillagan ovozda imom,-keyingi paytda sodir boʻlayotgan voqealariga hammamiz guvoh boʻlib turibmiz. Guvoh boʻlmaganlar eshitgan chiqar. Bu qanday bedodlikki, bizlarga non, suv, ilm-maʼrifat berib turgan Shohonshoh aʼzamning muzaffar askarlariga qoʻl koʻtarmoqdalar. Hatto baʼzi holatlarda ayrim oqpadarlar ularning boshiga musht koʻtarmoqdalar, bitta, ikkitasini shahid qilmoqdalar. Xoʻsh, nima uchun? Kim uchun qilishmoqda, bu qabohatlar? Bu ishlarni Xudodan qoʻrqmagan, johillar, oʻgʻri va talonchilar, bangilar amalga oshirmoqda. Musulmonchilik-rahm-shafqat dini! Musulmonchilik-insoniylik dini! Nahot shuni bila turib shunday muzaffar askarlarga qoʻl koʻtarish, vujudiga zaxm solish mumkin boʻsa? Ayting-chi Shohonshoh hazratlari bizga nima yomonchilik qildi? Nima, toʻgʻri yur, ishla, beodoblik qilma, desa dushman boʻlib qoladimi? Otangiz ham shuncha urushadi-ku! Mana bugun inshoollo shahar madaniyat markazi qasrida-katta zalida bir oqpadar, nonkoʻr, bir it emgan, bir valadai zinoni xalq adolatparast sud ishini koʻrib chiqiladi. Indamadi choʻpon imomning soʻngi soʻzlariga dosh bera olmadi: -Sen oʻzing valadai zinosan, padar laʼnat, yuvindixoʻr!-dedi u oʻrnidan qoʻzgʻalib, odamlar oralab tashqariga chiqarkan,-sening orqangda namoz oʻqib boʻlmaydi, it!-dedi bor ovozda choʻpon. Koʻtilmaganda gʻalati hodisa ruy berdi. Maschit ahlining teng yarmidan koʻpi Indamadi choʻponga qoʻshilib maschitni tark eta boshladilar. Ikki bukilib oʻtirgan namozxonlarning boshlari chayqaldi, ular pushmon bilan goh namozni tark etayotganlarga, goh kalimasi ogʻzida qolgan imomga boqishar va voqeaning davomini kutishardi. Maschit qariyb bushab qoldi. Indamadi ortidan, bozor maydoniga tomon yoʻl oldilar. Hamma narsaga tayyor askarlar, militsiya amaldorlari sergaklik bilan yon-atrofni kuzatib, koʻcha-kuy, bozor-ucharni aylanishib yurardi. Ular har bir odamga razm solishar,, baʼzan bozor rastalaridan oshib, qop, qanor, choʻp taxtachali yashiklarni toʻkib tashlab tekshirishar, xullas ehtiyotkorlikni ziyoda qilmoqda edilar. Oʻngiri titilib ketgan paxta chopon, uniqqan jiyakli margʻilon doʻppi kiygan Indamadi koʻkragi toʻla oʻkrik bilan jim-jit bozor maydoniga yoʻl olib, odamlar izdihomi ichida borayotgan choʻponni hech kim tanimas, uning yelkasidagi xurjun, qoʻlidagi tayoq negadir qalandarlarni esga solardi. Bozorjoydan uncha uzoq boʻlmagan shahar madaniyat markazi tomon chaqqonlik bilan qadam tashlab yetib bordi. Madaniyat markazi katta zaliga jam boʻlgan odamlarning aksariyati oddiy bozorgonlar ekani ularning tashqi koʻrinishidan bilinib turardi. Qimhob yopingan xotin-xalajlar, oyoqyalang bolalar ham kattalar orasida koʻzga tashlanar, ular xudo bilsin kimning yetagida bu yerda yurganlariga tushinib boʻlmasdi. Choʻpon odamlar oqimi bilan zalga kirdi va xalqa shaklida qator hisobsiz taxtadan yasalgan oʻrindiqlarning beshinchi qatoridan joy topib oʻtirdi. Xiyol oʻtmay, askarlar etigining gursullagan sadosi, oʻzbek tilidagi baqir chaqirlar atrofni tutdi. Indamadi yetti-sakkiz nafar askar qurshovida qoʻllarida kishan kelayotgan Ismatni tanidi. Bolaginam!-oʻpkasida nimadir guldiradi.-Bolaginam, qoʻllaringa solingan kishanni qara, zoʻrgʻa tik turibsan-a! Bolaginam-a! Yuz koʻzingni qara, tanib boʻlmaydigan qilishibdi-ya. Kiyimingni qara, bolaginam. Ha, otang oʻlsin-a! Seni shu kuyga solamanmi? Xey, itlar! Hay padarlaʼnatlar. Indamadi choʻpon yutinar, koʻkragi hapriqib goh koʻtarilar, goh pastga tushar, u butun olamni unutgan edi. Xayoli toʻngʻich oʻglining ichida. U bilan suhbatlashadi, xolos. “Ana yaqin kelayapti. Qanshari qon, endi sabza urgan soqoli xiyla oʻsib qolibdi, yuzlari qorayib ketgan. Egnidagi kuylakni rahmatli onasi hayit arafa tikib bergan edi, oʻshanda boʻy yetgan oʻgʻillariga qarab, qanchalik shodlangan edi-birgina kuylakka shuncha sevinami. Mana endi kuyov oʻgʻling oʻzing tikkan kuylakda qonga belanib yoninga ketmoqda. Men emas, mendan oldinroq vafodor oʻgʻling yoninga oshiqmoqda. Men nima qilib oʻtiribman?. Askarlar etigining sadosi tindi. Ismatni qurshab kelgan askarlar, oyoqlarini qayta-qayta yerga urib, goh oldga, goh ortga oʻgirilib oldilar. Bu ham odam oʻldirishdan oldin bajaradigan taomilliklari-da oʻyladi choʻpon. Ismat bosh eggan kuyi turar. Choʻpon va Ismat oʻrtasida ikki saf odam, undan narisi yetti-sakkiz odim masofa bor. Pichirlasa eshitadi. Hech kutimaganda Ismat bosh koʻtardi, atrofga olazarak nazar tashladi. U ehtimol tanish qiyofa, biror bir oʻziga yaqin odamni qidirmoqda edi. Demak, odam shunday lahzalrda hatto bir tanish chehraga ham zor boʻlarkan-da. U kimgadir zingil solmoqda. Yoʻq, hechkim yoʻq, u yana boshini qoʻyi soldi. “Nega roʻparangga qaramaysan, oʻgʻlim, mana men turibmanku!”. Hech qancha vaqt oʻtmay, u yana boshini koʻtardi va chuqur botgan koʻzlarini oldinga tikdi. Nogoh oyoqlarining darmonsizligidan tanasi chayqalib ketdi. U, otasini koʻrib turardi. Ota-bolaning nigohlari toʻqnashdi. Biri daryodik munglugʻ va begʻubor edi. Biri olovdek, ammo soʻnib borayotgan; biri osmondek sof, yulduzlardek maʼyus edi, biri tigʻdek oʻtkir, biri burgut nigohdek ayovsiz. Zalga ikki nafar milisiya kiyimida kirib keldi, choʻpon ularni tanimadi. Qomatini gʻoz tutgan oʻrta yashari sof vodiy shevasida gapira boshladi; choʻpon yonidagi odam uni tanib, shaharning Bogʻishomol tumani militsiya boʻlimi boshligʻining birinchi oʻrinbosari polkovnik,-deb tushuntirdi, yonida turgan hamrohi,- Oʻrtoq polkovnik besh-oʻn minut vaqtingizni oladi deb, tushuntirdi, ikkinchi miliyaner va sovol javobga tayyor,-dedi oʻsha ohangda.
Xaloyiq!-deb yuoshladi polkovnik, qarshingizda turgan jinoyatchining vijdonida oʻnlab, yuzlab desak ham boʻladi, qoʻshni qirgʻiz birodarlarimizni mehri giyo (gerain nashasi) bilan taminlab zaharlab, bu yorugʻ dunyodan koʻz yumdirgan qirgʻizlarning qoni bor! Nasha sotaman bahonasida, talangan,, oʻgʻirlangan, dala-qirdagi qirgʻiz yurtalarini yoqib yuborgan qotilni bugin jumhuriyatimiz koʻchma harbiy sudi jinoiy ishini koʻrib chiqib odilona xoʻkm oʻqiladi. Harbiy sudning butun davomida jumhuriyat-harbiy bosh prokurori-oliy darajalik Adliya maslahatchisi shaxsan generalning ishtirokida harbiy sud jarayoni olib boriladi. Undan tashqari jinoyatga Shohonshoh podshohimizning bilagi qayrilmas jongovor askarlari hibsga olayotgan chogʻida ikki askarning yuzlari tirnalgan va birining chap qoʻli bilagidan chiqib ketgan. Davlatimizning jongovor askarlari sizu bizni qaroqlarini yummay qoʻriqlab turgan (tashqi, ichki dushmanlardan albatta) askarlarimizga guldek pok tanasiga zaxm yetkazgan. Bu jinoyatchining vahshiyona jinoiy harakatlarini aytishga til dosh bermaydigan darajada boʻlsa hamki, viloyat sud-tib ekspertizasi tomonidan oʻrganib chiqqach-xolisona xulosasi bor, xohlachangizlar oʻqib tanishtiraman. Militsiya polkovnigi oxirgi soʻzlarini aytayotganda choʻpon xushyor tortdi.
-Otasini taniydiganlar, koʻrganlar bor boʻlsa bizga xabar bersin. Xabar bergan shaxsni katta jumhuriyat miqyosilagi xujalikka amaldor (boshliq) qilib tayinlanadi. Ochigʻi Fargʻona bosh-suv kanali xoʻjaligiga, obu hayot baxsh etgan ikki marta mehnat qizil bayrogʻi bir marta Lenin ordeni, ikki karra dohiymiz oʻrtoq Stalin mukofati lauriyatiga sazovor boʻlgan mashhur ittifoq mohiyatida turgan va hisoblangan barmoq bilan sanarli korxona general direktori vazifasi kutib turibdi. Bu mashhur xoʻjalikda mingdan oshiq, oʻn ming desak ham boʻladi, osbob-jihozlovchi uskunalar, yuqori etajli koʻkka boʻy choʻzgan imoratlar, dala-dacha bogʻu rogʻlar, moshina texnikalar mavjud, boʻlmish chinovnik esa, har kun, harxil rangli oyoq ostida boʻladigan yengil “Neksi” moshinalarda maza qilib sayr etib yuradilar, kerak boʻlsa, agar bosh general direktor xohish qilsalar bir nechta xorijiy yengil “Tayota”, “Mersedes, Jip” mashinalari hozirlanadi, va oʻz-oʻzidan maʼlumki bu ittifoq mohiyati lavozimadagi oliy janob odam soʻzsiz Oliy Majlis jumhuriyat deputatligiga saylanadi. Mumkin Avropa parlamentiga aʼzo ham. Otasining ismi nasabi Eshkeldiyev Omon, Andijon tumanidagi, dohimiz oʻrtoq Lenin ordenli “marhamat” oldingisi “Russkoye selo” kolxozidan (hozir esa dehqon xoʻjaligi), “Shaytonobod” qishlogʻida istiqomat qiladi. Asli kasbi choʻpon. Agarda qotil choʻponni tutib bersangizlar xudo yorlaqagan oʻgʻlini qoʻyvaramiz, odil sud qoʻyvarishadi!”…
Zalda oʻtirgan odamlar shivir-shivirga tushdilar. Choʻponga yaqin oʻtirgan choʻqqi saqolli ikki oʻrtayashar erkaklar:,-Bizku shu aytgan “Shaytonobod” qishlogʻidanmiz, toʻgʻri bizlarda toʻrt-besh choʻpon, chorvo, mexanizator, paxtakor odamlar ichida ishlayotgan Eshkeldiyevlar bor, Eshkeldiyev Eshmat, Toshmat, Sobir, Indamadi, Safar deganlar bor. Lekin Eshkeldiyev Omon ismlisini hech kim bilmaydi, eshitganimiz ham emas, borgach shu narsani ip-igasigacha surishtirib koʻramiz. Oʻrtoq polkovnik ozmuncha mansab, boy-badavlatlarni vada qilganini hazil bilmaslik kerak! Polkovnik boz soʻzlarini davom qilar ekan,-deydi,-agar otasi shu yerda boʻlsa, agar u haqiqatda ota boʻlsa, oʻz farzandining joniga achinsa, maydonga chiqsin-da, farzandini oʻlimdan saqlab qolsin. Biz bolani qatl qilmaymiz. Hibsga olish paytida tintuv oʻtkazilganda chap koʻkrak kissasidan ikki gramcha miqdorda toza gerain nashasi topildi, balki bola gerchikdir, lekin axtar-tekshirish natijasida bu narsani ochigʻi aniqlab ololmadik.
-Juda yaxshi,-dedi oʻz-oʻziga choʻpon Indamadi va qiya egilgan kuyi kiftidagi yungli xoʻrjinni tushiraboshladi (xoʻrjin ichida olmasdek oʻtkir charxlangan oybolta, choʻponlarga xos toʻqmoqday sal kalta qilingan choʻqmor tayoq)ni ehtimoldan solib qoʻygan edi. Shu paytgacha oʻzini xotirjam tutishga harakat qilgan Ismatning rangi quv oʻzgardi, u xurjinni oyoqlari ostiga qoʻygan otasining niyatini sezdi va soʻzsiz keskin bosh chayqadi: “Yoʻq, Siz bu ishni qilmaysiz bunday qilmang ota! Oʻtinaman bunday qilmang. Ular aldashadi. Ular aqalli nomingizni bilish uchun jonimga burov solishdi-ku. Aldashadi, jon ota, bunday qilmang!”. Hayot va momat ichra oʻzaro kurash tusha boshlagan nigohlar yana toʻqnashdi. Endi ularning biri oʻtinar, biri qaysarlik bilan inkor qilardi, biri xalqa bogʻlab yoshlanar, biri hech narsani pisand qilgisi kelmasdi. Har ikki nigohda jonning suvrati bor edi, ammo har ikki jon faqat bir-biriga talpinar, oʻrtada na armaturdan yasalgan hibsxonacha borligini, na qurgʻagan qaragʻaydek ofitser va askarlar borligini, besh-olti odim masofada qora ilondek chirmalib oʻlim raqs tushayotganini oʻylashmasdi. Bu insonning mehr va muhabbat oʻzining eng oliy shaklida namoyon boʻladigan lahza. Bu lahzalarda jamiyki omonsiz toʻygʻilar yer yuzidan koʻtariladi, faqat mardlik va muhabbatgina tantana qiladi. Indamadi choʻponning taslim boʻlishini istamayotgan oʻgʻli bezovtalanishini hech kim payqamadi. Odamlarnig havasi ortib shohonshohning vada qilingan eng yuksak martabasiga, mashhur Bosh Fargʻona suv kanalining boyliklarini savdolanayotgan va bu dunyoda faqat sotqinlik, eʼtiqodsizlikkina gʻolib boʻladi, deb qattiq ishongan, boʻychan qipcha belli polkovnikning sof vodiy shevasidagi talafuziga anqaygan kuyi quloq solmoqda edilar. Choʻpon Indamadi keyingi lahzada oʻzini bu qadar xotirjam va asoyishta sezmagan edi, hatto biroz yengillik, qanoatmandlik his qildi. “Bolasini qoʻyvarishadi, oʻzini pishirib yeyshmaydimi. Bolani qoʻyib yuborishsa boʻldi. Xotinining oldiga yuzi yorugʻ boʻlib boradi, xotiniga yetib tuxtaydi. U yogʻiga Parvardigor poshsho. Eng moʻhimi xotinining koʻz qorachigʻi tirik qolsa boʻldi. Choʻponning hayoti xotinining oʻlimidan keyin nasya edi. U buni yaxshi bilardi. Qoʻlga olishlarini ham, sazoiy qilib, chopibmi, otibmi tashlashlari ham bilardi. U xotini uchun, hali tugʻilmagan chaqaloq uchun Xudoning oldida qasos oldi. Qasos-bu bor narsa. Qurʼonda aytilgan. Hech kim uni qotil edi demaydi. Chunki, oʻrtada xotini va hali dunyoga kelmagan bolasining jasadi bor. Xun bor! Bu begunoh jasadlar uchun kimdir javob berishi kerak-ku? “Ismatning yoshlangan koʻzi yonardi”. Yigʻlama boʻtalogʻim. Nega yigʻlaysan. Sen ozod boʻlasan. Onang ming umid bilan tikkan kuylaklaringdagi qon dogʻlarini yuvib, chiroyli qilib choklarini yamaysan. Yana boyagi-boyagidek boʻlib ketasan. Axir sen yashashing kerak oʻlsang. Osmon yerga toʻntariladi-ku. Men onanga nima deyman. “Koʻzimning oʻngida Ismatni bugʻizladi, otdi”, deymanmi? “Qarab turdim mana shu koʻzlarim hammasini koʻrdi”, deymanmi?… Seni qara-ya, choʻpon otangni tiriklay goʻrga tiqmoqchimisan, boʻtalogʻim”. Choʻpon Indamadining qoramtir, ulkan lablari kulib turadi. Bu eʼtiqod va muhabbat kulgisi edi. Bu kulgi mardlarning oʻlim oldidan ularning vujudiga koʻkdan quyiladi. Faqat koʻkkina bunday mardona kulgini inʼom qila oladi. Ismat boshini quyi soldi. Koʻzlaridagi qalqob yuzlarida iz qoldirib, lablariga tushdi. Qalqob shoʻr edi. Uning onasi baʼzan ana shunday shoʻrtakkina qilib ayron ichkizardi. Ismat miriqib sipqarar va yana dalaga otilardi. Qoʻy-koʻzilarning dustona ogʻushida voyaga yetgandi. Oʻshanda qirda uzoq ushlaganimda, men uni uyga xabar olish uchun yubormaganimda, aqalli hovlidan tanklarning qaldiroqlarini sezganda ham koʻchaga chiqmaganida, askarlarning tajovuziga duch kelmagan boʻlarmidi?… Daqiqada choʻponning xayolidan kechayotgan algʻov-dogʻov fikrlar taʼsiridan qutilmay kutilmagan dahshatli hodisa roʻy berdi?…. Otasi safni yorib oʻrtaga chiqpb keldi,-mana men otasiman! Dahshatda qotib qolgan olomon toʻyqus koʻtarilgan dovuldek chayqaldi. Xotinlarning “oh-voh”lari, erkaklarning nadomatomuz soʻzlari quloqqa chalindi. Ular bu qadar hayajonli voqea kutilmaganda mutlaqo boshqa tomonga burilishini kutishmagan, hali zamon qatl om qilinajag novqiron yigitga achinish bilan boqib turishardi. Choʻpon koʻkragini baland koʻtarib zalning old maydoniga yurib keldi. –Mana men otasiman! Bolani qoʻyib yubor!…- dedi u qaldiragan tovushda. Erkaklar yigʻlagan chogʻdagina shunday tovush chiqaradilar. Boʻgʻziga yigʻi toʻlgan erkaklarning ovozida qaldiroq boʻladi. Polkovnik buni kutmagandi. U shunchaki qatl oldidan olomonni sinamoqchi edi. Axir, ozmuncha yuksak mansab (shohonshoh nomidan) vada qilayaptimi? Uning nazarida, albatta, butun xalq joʻrovoz boʻladi-da choʻponni taniydimi-tanimaydimi, sota boshlaydi. Ularning aqidasi shunday, chunki hamma narsani ikki bukib tashlaydigan qudrat qoʻlida. U mansab, boy-boydorlik, pul otdirish.
Kim ham amaldorlikka, boy-badavlikka sotilmaydi? Ammo polkovnik voqeaning bunday ters aylanishini kutmagandi. Uning rangi quv uchdi “Nahotki?”. U quzlariga ishonmasdi. “Oʻzi ham xudo siylagan odam ekan”, xayolidan kechdi., va kutilmaganda “Ushlanglar uni!”-deb farmon berdi. Olti nafar askar birdaniga choʻponga tashlandi. Choʻpon oʻgʻlining noroziligini endi payqadi. “Ha bolasi tushmagir-ey, bu itlarning feʼlini qayokdan bila qoldi ekan”. Xoʻrjindagi oybolta tomon qaytishning iloji yoʻq, oʻzi bilan olib chiqqanda edi, bitta ikkitasini chopib tashlarmidi? U oʻziga yaqinlashib kelgan askarning yuz-koʻzi aralash musht soldi va xoloyiqqa yuz burib baqirdi: -xaloyiq bolamni qutqaringlar degandan bir batalion askar zalga kirib xaloyiqni oʻrab turdilar…
Avtomat qundogʻi boshiga tushgan choʻpon qattiq qalqib ketdi va gursillab yiqildi. Uning qoʻl-oyogʻini bogʻlangan zohot, polkovnik tahlikali va biroz hadiksiragan tovushda,-sud hayatini chaqiringlar,-deb farmon berdi. Choʻponni esa toʻrt askar sudrab, zaldan chiqarib qayoqqadir gumdon qildilar…
Harbiy sud oʻzoq davom etmadi, to asr namozigacha hamma ishni taxlab, na bironta shoid, na qoʻshni qirgʻiz brodarlardan bironta guvoh, sutda ishtirok etmadilar. Harbiy, adliya oliy maslahatchisi general qisqa baromat qilib davlat qarolovchi sifatida oliy hazrat general Ismanti qatl hukmiga tortishni harbiy sutdan soʻradi. Harbiy sudning raisi va ikki yosh ayollar, goʻyoki komsomol aʼzosiga juda oʻxshash qizchalar-sudda xalq maslahatchilari vakolatini olib borguvchilar-Ismatning yosh umrini juvonmarg qilishdan asragandek, oʻz aybnomasiga toʻligʻicha iqror boʻlganini hisobga olgancha, hamda sudning odil harakati, u sodir etilgan jinoiy harakatlariga mos kelganiga rozichilik bergani sabab, koʻz yoshlarini, tavba-tavallo bildirganini, oʻz axmaqona ish bajarganligini yuz foiz boʻyniga olganini hisobga olib-terrorist, mehri giyo (geroin nashasi) istimol qiluvchi, ortigʻini qirљgʻizlarga pullaganini-sotuvchilikda ayblab oʻn besh yilga kuchaytirilgan intizom lageriga hukmini baralla ovozda oʻqidi va kasatsion arz qilishini qatʼiy mann etdilar. Ajablanarli tomoni shundan iborat ediki sud davomida oxlovchi ishtirok etmagan edi. Sud raisi esa “odilona” jinoiy ishni yakunlaganidan oʻzida yoʻq, dimogʻi choq edi. Fargʻona viloyati Davlat xovsizligini taminlash bosh boshqarmasining boshligʻi general Sotiboldiyev soʻngi bir hafta mobaynida toʻxtovsiz hiqqichoq dardiga giriftor boʻldi, na uxlay oladi, na nonishta qila oladi, na hojatxonada bamayli xotir kichik va katta dasht qila oladi, na moʻhim davlat xizmatiga bora oladi. Bormagan na tib duxturi qoldi, na tabib, na fol koʻrgich, ikki bor nafasi ogʻir imomga uchrab chilyosin oʻqitib ham oldi, hammasi be foyda…
Bu hol novruzning oʻrtalarida 2005 yili Toshkantda Prezident davonida boʻlib oʻtgan yigʻilish mashvaratida Oʻzbekiston Respublikasi Bosh-Boshboldoqning bir necha soat fursatida tirik talvasa va tahlikada ushlab turagnidan soʻng bu bedovo dardga chalindi. Bosh-Boshboldoq yigʻilishida Namangan, Andijon, Fargʻona, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Qaraqalpoq, Buxoro viloyatlarining Davlat xovsizligini tamishlash bosh boshqarmasi viloyat generallari va Toshkent, Samarqand shahar-Davlat xovfsizligini taminlash boshqarmalarining polkovniklari ham ishtirok qilmoqda edilar. Eng qaltis masala-Fargʻona vodiysida Bosh-Boshboldoq shohonshohining harbiy va siyosiy strategiyasi muammolariga bagʻishlangan yigʻilish-mashvarati edi. Butun vodiy mintaqalarida ziyolilar, savod ahli va ravshanfikr ruhoniylar saʼy-harakatlari aslida Bosh-Boshboldoqning oʻziga qarshi norizoliklar edi. Sotiboldiyev-hiqichoqni kundan-kun avjga minayotganligini tushunib yetgan edi:-“Padarlaʼnat Bosh-Boshboldoq, alvastining oʻzi deysan, uning basharasini kunduz kuni koʻrsang, odamning oʻtakasini yoradi. Yarim tunda yigʻilish oʻtkazishga balo bormi? Bu badbashara odam aynan shaytonning oʻzi deysan. Koʻzlari yuz lavhidan tamoman yoʻqalib ketgan, betlari oʻydim-chuqur shudgor qilingan tomorqadek, maraz (lepra) kemirib tashlagandek chandiqlar, rangi qurumdek qizgʻish-qoʻngʻir, shu topda uning irjayish-tirjayishini aytmaysizmi, basharasi qurgʻoq sahrolarda yashovchi oʻlaksaxoʻr-sudralib yurguvchi-200-300 kilo keladigan echki emar(yashcheritsa)ning xudi oʻzi emas undan-da qoʻrqinchli. Tabiyot, biologiya, juxrofiya olimlarning aytishicha echki emarlar oʻlgan bijgʻib qurtlab yotgan hayvonlar jasadini 50-100 kilometrgacha masofadan burqsib-achib yotgan badbuy hidini sezib, toʻgʻri topib borarkanlar. Shunga oʻxshash bu echki emar Bosh-Boshboldoq ham hamma past-baland, sahro choʻllarda sodir boʻlayotgan voqealarni iqir-chiqirigacha hidlab turganday goʻyo.
Fargʻona viloyoti Davlat xovsizligini taʼminlash Bosh boshqarmasining boshligʻi general Sotiboldiyev baland boʻyli silliq uchburchak muylovi, sargʻish yuzlari, qalin qoshli yoshi elikka qaralagan xushruy,-soʻngi paytlar, deb gap boshladi: Fargʻona viloyotida, umuman, butun vodiy mintaqalarida ziyolilar, savod ahli, eng muhimi ravshanfikr ruhoniylar (ularni xalq shayxlar deb tan olgan) biri qoʻyib biri onda-sonda bosh koʻtara boshladilar. Ularning nufuzi qariyb viloyat, tumanlar hokimlaridan oshib tushadi, birgina misol: margʻilonga tutash “Marhamat” qishloq-dehqon xoʻjaligida yashovchi, asli kasbi bogʻdorchilik boʻlgan Shomurod-Ali ismli imomning nufuzi butun vodiydan oshib to qurib borayotgan “Orol”dengizigacha va uning atrofida yashovchi qishloq, shaharlar-Nukus, Qungirot, Kergeli, Toʻrtkoʻl undan oʻtib Xeva Oʻrgench, Hazarasblargacha yashayotgan aholiga taʼsiri ochiqdan-ochiq xavf tugʻdira boshlayapti. –Bizga yetib kelgan ishonchli maʼlumotlarga qaraganda Xorazm, Nukus Fargʻona vodiyda judda katta isyon tadorigi koʻrinmoqda, deb nutqini oʻtkirladi general,-mutaxasisilarning, va oʻzimiz ularning orasiga kiritib qoʻygan xufyo odamlarimizning aytishicha agar bu isyon boshlangudek bulsa, bu juda ogʻir, ammo, xushyorlikni quldan bermagan holda biz hozirdan uning oldini olish choralarini ishlab chiqayapmiz.
-Bu oʻsha shayx imom Shomurod-Ali bilan bogʻliq emasmi?-deb soʻradi salmoqlab Bosh-Boshboldoq va koʻzoynagi ostidan generalga sinchkov nazar solarkan,-menga u haqda toʻliqroq maʼlumot bering. –Xuddi oʻshaning oʻzi, Janobiy Oliylari,-dedi general hayajonini yashirolmay, -Oppoq xoʻja oʻgʻli Shomurod-Ali, asli Morgʻulonlik “Marhamat” dehqon xoʻjaligi “Foisha qalʼa” qishlogʻidan. Otasi Oppoq Xoʻja oddiy imom boʻlgan. Kambagʻal bogʻdorchilik oiladan, Buxoro, Samarqand Shahrisabzda turli ulomalar qoʻlida chuqur diniy taʼlim olgan. Oʻta aqlli, pixini yorgan. Atrof tevarakda kata shuhrat qozonganining boisi qandaydir avliyoligi deyishadi. Odamlarning aytishicha, karomat koʻrsatarmish. Nima boʻlmasin, eshigida to besh yuzgacha nafar hamisha bor. Ular shayxning har bir boʻyrugʻini soʻzsiz bajarishadi. Oʻzi juda katta sarmoyaga ega boʻlsa-da, topgan tutganini xalqqa boʻlib berishadi. Nufuzi aql bovar qilmaydigan darajada baland. Hamma joyda ziyoliyu savod ahli bilan chambarchast boliq. Oʻzimizga tegishli boʻlgan manbalarning qayd etilishicha, keyingi yetmish yil ichida vodiyda hech kim u kabi katta mavqeʼ va boroʻ-eʼtiborga ega boʻlmagan, hatto davrimizdagi Fargʻona viloyat obkom partiyasining birinchi kotibi ikki marta sotsialistik mehnat qaљhramoni, yetti karra dohiymiz oʻrtoq VL.Lenin ordiniga sazovor boʻlgan Faxriddin Shamsiddinov kabi insonlar uning oldida bir sariq chaqaga arzimaydi. Sharq mamlakatlarida bir necha bor safarda boʻlgan Pokiston, Hind, Eron, Afgʻon, yangi musulmon siyosatchilari bilan aloqa oʻrnatishda Taka turkman qoʻshnimiz xayrixohliq bildiriyapti. Turk sultoni bilan munosabati borligi haqida ham maʼlumotlar yoʻq emas.
-Sharq mamlakatlar bilan munosabati… Bu jiddiy masala, oʻrtoq general. Buni chuqur oʻrganing. Nima maqsadda munosabat tikloyapti? Ayniqsa kimlar bilan? Turk sultoni va Avgʻoniston,-dedingiz. Bu haqidagi axbor ayniqsa atroflicha oʻrganilishi kerak. Men sizdan bu haqda maxsus hisob berishingizni talab qilaman. Avgʻoniston bilan aloqalarini general Doʻstim orqali oʻzim aniqlayman, -deb Bosh-Boshboldoq pes kamirgan qovogʻini uydi.
-Xuddi, shunday, jonobi oliylari. Bizning odamlarimiz bu yoʻnalishda jiddiy ish olib borayaptilar. Shomurod-Ali imom (agar maʼlumotlar rost boʻlsa) atrofidagi toʻrt yuz, besh yuz muridlarini Turkiyaga ofitserlar tayorlash bilim yurtiga yuborishni koʻzda tutilgan, anchasi hozirning oʻzida Avgʻon mamlakatiga oʻtib ketganlar. Bu haqda Shomurod-Ali va turk, avgʻon aygʻoqchilari oʻrtasida kelishuv bor. Emishki shaxsan sultonning oʻzi, avgʻonistonlik ayrim tolibon generallari bu ishga bosh-qosh boʻlayotgan emish.-Siz Juma Namongoni haqidagi fikringizni qoʻyib turing, bu ish sizning yupqa qoʻlingizdan kelmaydi,-deb Bosh-boshboldoq,-ana xolos!-generaldan Turk sultoni alaqadorligini eshitgach, hayratini oshirdimi, jahlini qoʻzgʻatdimi bilib boʻlmasdi,-Agar hamma balo shu birgina shayx-imom Shomurod-Ali boʻlsa, nega u haligacha tirik? Nega qurt-qumursqalarga, sichqonu kalomushlarga karomat kursatmayapti?!… General bu gapdan sarosimaga tushib,-hozircha Shomurod-Alini qoʻlga olish, yoxud uni bir yoqli qilish yangi xalq norozilingini, toʻlqinini anglatadi. Bu toʻlqin hammani birdaniga oʻz domiga bortib ketishi mumkin. Biz bu ishni ayni paytda amalga oshira olmaymiz. Nega? Chunki butun vodiy, Buxlroyu Samarqandan tortib to “Orol” dengizigacha uning bir ishorasiga mahtal boʻlib turishibdi.-Bu ayni muddao emasmi?-deb Bosh-Boshbodoq koʻrsatguvchi barmogʻini bigiz qildi general tomon.-Ayni muddao, deyapman-ku! Sovuq terga botdi general. Bu boʻz ishtonli ziyolilar, ahli sovodlilar oʻz tarafdorlarini, Shomurod-Ali oʻz toliblariyu muridlari bir qoʻzgʻolsinlar, xoʻsh, panshaxa va choʻqmor bilan bitta yarimta militsiya yo askarlarni deylik yuzini tirnasinlar, keyin bizga yoʻl ochib berishadi.
-Ayni muddao oʻrtoq general, vodiyni katta qoʻzgʻolishiga majali yetmaydi. Ziyoliyu, ahli sovod, ravshan fikr ruhoniylariyu shayx Shomurod-Alining qitiq patiga teging. Bir, ikki ziyoli, savod ahli tarafdorlarini, shayx esa toliblariyu muridlarini koʻchaga olib chiqadigan, deylik, bemaʼnichiliklarini amalga oshchirsin, u yogʻini mening oʻzimga qoʻyib bering,-dedi ogʻzidan tupugini koʻpirtib sochib, Bosh-boshboldoq, albatta, masjid ortiga yo yoniga tika turib siyish, yoxud ikkita-uchta fohishani xonaqasi boʻsogʻanasini hadlatib imommi, shayxmi farqi yoʻq, boʻyinlarini quchoqlab, osilishib yuraklarini yorish ham shart emas, undan battarini oʻylab topish mumkin, general! Axir, siz uchun bular yangilik emas-ku. –Tushundim, janobi oliylari,-tasdiqladi general.
Bosh-Boshboldoq astoyidil xavotirlanayotganini yashirgisi kelmasdi. Uning mulohazalari Fargʻona viloyati xovfsizlikni taʼminlash bosh boqarmasining boshligʻi general Sotiboliyevga shundoq ham yoqmay turgandi, soʻngisi “ uyogʻini mening oʻzimga qoʻyib bering”-degani haddan oshib tushdi. General nochor til tishladi.-“Fargʻona vodiysi shundoq ham qalqib turibdi. Nima qilarding, qariganda ham quyulmadi bu qari tulak, olovga moy purkab nima qilarding –oʻylardi general. Bu yerda oʻtirib xayol surish oson,, qahramonlik koʻrsatish va Oliy Majlis deputatlariga chiroyli koʻrinishi ham mumkin, ammo naryogʻda-dalada bunday qilish amri mahol. Ular ham odam, oyogʻingni ostiga olib, ezgalasang, toʻpgʻingdan qopadi. Hali biror bor Toshkentdan jilmay, qishloqni koʻrmay, tuzgan rejasini qara, onangning seni” gʻijinardi general. “U yogʻini mening oʻzimga qoʻyib ber emish-oʻntasini, yigirmatasini otib oʻldirganing bilan shoxing chiqmaydi-ku?. U padar laʼnatning gapi,-Gʻar qarisa hur, oʻgʻri qarisa sufi boʻladi” hikmatini esga solardi. Lekin qari tulak misolida na gʻarlar hur edilar, na hurlar gʻar, na oʻgʻrilar sufi, na sufilar oʻgʻri edilar.
Mana, olti iyldan beri shu lavozimda ishlab tursam-da bunday maxluqotni avvallar koʻrmagan edim,, bu birinchi bor, avvallar teleekranlarda koʻrgan boʻlsamda. Yaqindan esa vahimali koʻrgan tushimning oʻzi deysan. Bu ulugʻ xalq ichidagi baʼzi bir kaltabinlarning, oʻz qadriga yetmagan, oʻzligini anglamaydigan, aksincha oʻz ildiziga oʻzi bolta uradigan kimsalar, shundoq bat-bashara odamsimon (aniqrogʻi odamxoʻr timsoh) iblisni Bosh-Boshboldoq qilib saylaganiga ishonching kelmaydi,-deb bedovo hiqqichogʻini toʻxtata olmay yuz, boʻyin tomirlari, koʻz pardalari taranglashib boʻgʻriqqan general,-basharangni kuydirgi yesin sening deb qargʻardi.
Raiyat mana chorak asr koʻproq yildan buyon, na zamonoviy bilim, na dunyo ahvolidan ogoh boʻlmagan, qora-mehnatga qorilgan avvom bechoralarning boshida zulm tegirmon toshi charx urib, oʻtqazib qoʻygan edi. Maktab, oliygoh bilim yurtlarida oʻqitaladigan bilimlar esa davr talabiga javob bera olmasdi, zamon endi boshqa bir yoʻnalishga daxl boʻlganidan karaxt xalq bexabar edilar. Chorak asr koʻproq vaqtdan chek-chagarasiz-dala dasht, kentu qishloq, sahrolarga qadar, yovvoyi toʻngʻiz aralagandek avval ilmi-jimida, soʻng batamom aralay boshlagan choʻbir, choʻbirzodalar butkul avvom xalqning toʻligʻicha aql hushini ishgʻol qildilar. Ular bir muddat boʻlmasin, kishvarlarda nafas rostlamay xufyona kuchlarini yigʻib, oʻzlariga xos intehkomlar barpo etib, avvom xalqning boshiga chiqib oldilar. Navbatdagi puxta ishlab chiqilgan strategiya rejalari-xalqni qoʻrqitish,, dilu jigarlarini nishlash. Bechoralarning hovli ichkarisigacha xufyolarini kiritib, har doim quloqlarini ding tutgancha har bir shaxsning ogʻzidan qanaqa kalom chiqsa, tekshirish, analiz-xulosa chiqarish tadorligini boshlab yubordilar. Avvom xalqqa-agarda bemaza ogʻzilaringizdan betaʼmiz gap chiqmasa omonda, aks holda tarxonda deya oʻz gʻoyalarini pesha etaboshladilar. Qoʻrquvdan yuraklari tars yorulgidek boʻlgan raiyat simxor ihotasidagi kattakon “GULAG” da qolgan edilar (Bosh-Boshboldoq “Yoʻlboshchi dono”ning xovsizligini taʼminlash maqsadida, albatta).
Jodugarlik ilmining miri-sirigacha egallagan Choʻbirzodalar Oʻzbekistonda yashovchilarning boshiga mislsiz kulfatlar sola boshlagach, bundan bandai ojizlar xudoga tavollalar qilib madad soʻrashdan nari oʻtmadilar. Alloh taoladan duzaxiy shayton-Gʻirt Qoʻtir Choʻbir nomi bilan boshlanuvchi kasofatlardan panoh tilaymiz. Ollohning muqaddas nomi bilan yalinamiz. Olloh yagonadir va undan boshqa bizlarga nojot beradigan kass yoʻq, -deb odamlar kalima qaytarar edilar.
Bosh-Boshboldoq-“Yoʻlboshchi dono” esa abadiyat mulki uzra goʻyo oʻlkan xira yulduz paydo boʻlgandek Andijon maydoniga jonsiz jasadlar ustida tantana qilardi. Abadiyat mulkining hokimi mutloqlari-togʻlar, daryolar, sahrolar bu holni hayrat bilan kuzatardilar. Osmonda sonsiz yorugʻ yulduzlar boʻsa-ikki daryo oraligʻidagi osmonda tun bagʻrini yorishib, magʻrib va mashriq zaminiga osoyishtalik, shafqat baxsh etishga qodir emasdilar. Qachonlardir soʻlim va ishvakor tabiatining husn-jamoli olamga taragan Oʻzbekistonliklarda Rashidov saltanati davridan biron misqal nishona narsasi qolmagan edi-bu koʻhna zaminda (kentlar, xomoshiyolardan tashqari). Xomoshyolarni oqilona eplaydigan biron kas koʻrinmas edi. Har kas Gʻirt Qoʻtir Choʻbiri Yangligʻ oʻzboshimchalarcha koʻr-koʻrona ish yurishtirar edi, yaʼni “Sen menga indama, men senga indamayman” yorlik kabi va hokaza.
Oqsoqollar!-deydi yaqinroq turganlarga,-mana shohonshohimizning qayrilmas bilakdorlarini sizing hovli ichkarisingizgacha davur kim va nima olib keldi?-deb sobit ofitsirlaridan biri biqqi, qorni ulkanroq, bu yerdagi bechoralarni qah-qaha otib qulgancha kalaka qilar edi. Agarda shu savolga kim javob topalsa bita naq qogʻoz “koʻchka” dan tuhfa deya boz qah-qahasini davom etkazib, mazoqlab kulardi. Qani musulmon boʻlsangizlar yoki bizga oʻxshagan chala musulmon boʻlsangizlar ham mayliga, kim javob beraoladi,-deb gʻoz turib u yoq bu yoqqa qadam tashlar ekan.-Agar ijozat bersalar, men savolingizga aloqadri hol javob bersam-dedi mukkaygan chollardan biri. Yana kulib mazoqlar ekan,-maylingiz, ijozat, qani eshitaylik,-deb kala-kalakasini qah-qaha urib toʻxtataolmasdi sobit ofitser. –Siz azizlarni hovlimiz ichkari sigacha xudo boshlab keldi!-siniq va maʼyus ohangda javob berdi keksa chol.
-Ha, albatta, har bir ish, oʻzi boʻlmagan xudongiz dasti irodasi bilan boshqariladi,-dedi boyagi sobit ofitser xudoni ham kalaka qilar ekan. Ammo, aytingchi, nega sizning ollohingiz bizni sizlarning hovli ichkarisigacha boshlab keldi, javobingizdan men qoniqmadim,-deb ulkan qornini qisib turgan ofitserlarga xos charim enli qayishini ikki bosh boshboldogʻi bilan tutar ekan. Chollar noumid boʻlib jim qoldilar.
Shu paytda besh-oʻntacha hijob yopingan ayollardan bitasi uch-toʻrt odim olgʻa yurib,-agar janobi azizlarimiz ijozat etsalar, hukmdorlarim bilan xudo haqki men suhbatlashsam, savollariga men javob bersim.
Boshlari toshdek qattiq qotib, bu zaifadan nima javob chiqarkan, deb eʼtibor bermadilar. Ayol ham boʻsh kelmay,-ayollarning sochi uzun, aqllari kalta esada alo qadri hol javob bersam,-deb qattiq turib oldi. Boʻlmasa gapiring, ijozat,-dedi pisand qilmay jirkangancha sobit ofitser.-Zaifa,-sizdek oliy hazrat azizlarimizni-erga chiqalmay qolgan qari qizlarimiz, kelinchaklar, oyogʻi yengil yosh bevalarimizning fohishaligi. Erlarimiz Rossiyada kun-uzzukkun, qahraton sovuqlarda podval, yer toʻlalarni makon qilgancha issiq tahomlarsiz kun oʻtkazayotganlari, xotinlariga biron bir halol yangi kuylak yo lozim (pohjoma) sotib olib berolmasligi. Xorijda ogʻir mehnatdan majruh boʻlib, achinarli darajada sustdanda sust (yoʻqolgan desak ham xato qilmaymiz) shahvoniy xirsligi sabab va yana qaytaraman oydek chehrali barcha yosh ayollarimizning oliy daraja foishaligimiz-yomon aʼmollarimiz (barakali desak ham maʼqulroq), hovlimiz toʻrigacha sizlarni olib kelganlar degandan, ayol gapini tugatar-tugatmas boyagi sobit ofitser chaqqon zaifaning yoniga keldida past ovozda-chimmatingizni sal koʻtarib, oy-jamolingizni tamosha qilsam edi,-deb peshonasidan ter quyuldi. Ayol esa,–sharmi-hayo degan nozik qichitgich boʻladi oy-jamollarida, koʻrib turganingizday hozir buning mavridi emas, faqatgina shomdan soʻng, muazzinning azonga qichqirgan qaldiroq ovozi chiqqan zahoti “foisha qalʼa” darvozasining chap qanotida qiya noz boqib oy-jamollari aziziga intizorlar. Shunda tun mahali yaltiroqdan-da yulduz nurlari misol koʻz, qamashtirguvchi nurposh chehramni tamosha, kuylagim zarbop yoqasidan burmani sitqidek tarang, yarmidan oshiqrogʻi toʻpayib, op-oppoqdanda oppoq,-momo qaymoqdeng,-boʻliq, koʻrkam siyna-koʻkragimni paypastlashdan, changallab ham toʻymaysiz. Nozik, qil misoli belimni, yarim oydek toʻppayib turgan ketimni jensi shim tarangligida ikki kaft, barmoqlaringiz bilan tutib ezgilaysiz,-deya past, nozik ovozda.
Ofitser esa lol qotib, terga choʻmilgancha pidjak yon veridagi, ichki kissalarini sermalab bitami yo ikkita “koʻkcha”ni zaifa barmoqlari uchuga ilashtirib yubordida, -boʻpti,shomdan soʻng,-dedida qaytib safiga borib qoʻshildi.
Shoir esa haqiqatni poetik ohangda:

Har yurtga-ming-minglab tarqab farzandlar,
Ish izlar-non izlar, koʻpdir qarzlar.
Bu yoʻlda koʻplari majruhu bemor,
Yo ota-ona, yor diydoriga zor.

Kimdir yigʻlab koʻrmas farzandlar yuzin,
Sogʻinar, Vatanda qodirgan izin.

Oʻlkada xoʻrlangan oqillar bari,
Adl istab ketdilar Rossiya sari.

Koʻpayib bormoqda yetim-esirlar,
Puldorga egilgan ayol asirlar.

Tashnalik, ochlik, kassalik-zolim,
Yupunlik bu yurtga hukmron doim.

Fohishalar bu kun boʻldilar otin,
Kun sayin koʻpayar shul taxlit xotin.

Lekin “Yurt boshi”ning tili bir quloch,
Obod etdim yurtni yoʻqdir yupun och.

Martabamga xasad-solmoq chun raxna,
Igʻvo toʻqishadi necha tur ziqna.

Choʻbir ham komfirqa gʻoyasin quli,
Ongida soʻnmagan puch gʻoya nuri.

Gʻiybat mashinasi ishlar betinim,
Igʻvo ham har yerda topgandir qoʻnim.

Omad kulib boqsa, boʻlsa oriyat,
Oʻninchi navbatga saylanish niyat.

Urchitda yolgʻonni, vaʼdalar puchdir,
Kibr quli, qaysar, shuhratga oʻchdir.

Gulzor bulbullari ketdi har sari,
Gulshan sohibidir qargʻa aksari.

Yangi xoʻjalardan yuz oʻgirdi gul,
Chamanni tark etdi Qumriyu bulbul.

Choʻbir odamsimon shayton, quturgan daryodek oʻz uzanidan tortib, duch
kelgan raxna va toʻsiqlarni barbod qilib borayotgan yoʻlida dahshatli
kuchga tuyqusdan duch kelganicha yoʻq (Andijon voqialarini agarda
hisobga olmasak). Dafʼatan u oʻzining roʻyi zaminining yakayu tanho
hukmroni, mavjudiyatini istasa obod qiladigan qobiliyatiga ega
emasada istasa barbod etguvchi boʻronday qudrat kuchi, hayvonlaru,
daraxtlar, daryoyu toʻqoyzor, paxtazorlarning qoimmaqomi, aqlu shuur,
ruh va idrokning bemisli monand sohibqironi emasligiga iqror
boʻlarmidi? Tiz bukib, yer tishlab, tavboyu tazarrular qilishga imon
keltirarmikan? Yoʻq, hadman yoʻq, bu haqda hatto oʻylamangizlar.
Albatta, biz uni quturgan daryoga qiyoslaganimizda va zinhor-bazinhor yovuzliklar bilangina kun kechirganiga ishora qilganimizda, uning ortida qolgan oz emas ancha boʻlsada, xayru haloliyat, ezgoik va odamiyatli kaslarni koʻrganimizda, adolat istaguvchilar nima qilish kerakligini bilmasdan hayratda qogan kishilar. Ularning ham xayollari chuvolgan, ular hamma bedodlikni koʻrib tursalarda, biroq u darajada kuch qobiliyatga qodir emasdilar, ular yorugʻ olamga erta kelib qolganlariga, taasufki, behuda kelganlariga jila boʻlsada nadomat chekayotirlar, qulimizdan hech bir xayrli ish kelmadi deb!
Gʻirt qoʻtir Choʻbir degani mening tushunchamda bu-ofat. Bordiyu hech kim uni yovuzlik yoʻlidan qaytara olmas ekan, yer yuzidagi uning guzaron hayotining oxiri voy, oxiratini oʻylamaydigan xudosiz shaytondan boshqa hech narsa emas.
Agarda aqli shuuri boʻlsa, u birinchi galda, oʻz ruhini oʻzi, hech kimning dono maslahatisiz yarata bilib, kimlar uning aql miyasida qasrlar qurib yashayotganini, kimlar uning yuragi maydonlarida ot surayotganini koʻra bilmogʻi kerak va eng birlamchi uning ruhi tirilmogʻi lozim. Men koʻp gapirsamda Gʻirt qoʻtir Choʻbirning bu aytganlarimga shuuri yetarmikan? Mening kallam chur aylanib, garangsib nimalar deyaturman, kimga? Voh darigʻ ! Bu aytgan firklarga Choʻbirning aql farosati yetmasa kerak. Ammo qachonlardir unga kuch quvvat beraolgan ustozlari shoʻrolar toʻdasidan chiqib ketishning birgina nojoti shoirning deganlaridek-yurgakda tekkan bedavo kasal haftiyak ulim bilan intiho topadi vassalom.U Andijon kenti maydonida bajara olgan qotillikning sababchisi boʻlaturib,toʻgʻrirogʻi jon berayotgan bechora hol jasadlarining boʻyniyu kallasi,koʻkrak qafaslarini oʻq bilan ilma-teshik qilib tashlagan va uning chekiga tushgan jazoni xoʻja koʻrsinga ikki hamtovoq yuvindixoʻrlari-someʼlari boʻlmish MVD vaziri Almatov, Choʻbir nazdida qoʻydek yuvvash tortgan, boshini koʻtarmaydigan harbiy vaziri Gʻafur ota oʻgʻli Gʻulomovga teng taqsimlagan noshud tulki qoʻtir Choʻbir edi, buni jahon biladi. Choʻbirboy buzbola chogʻlari Stalining ayovsiz hukmiga, soʻngra “shaxsga sigʻinish” Xrushyov davriga ustamonlik bilan chap bergan, qanchadan qancha shoʻro ustozlarining oyogʻi yerdan uzilgan vaqtida ham omon qolgan. Endilikda oʻz muhitida ashaddiy kala-kesarligi bilan oʻzini jahonga tanitan, dahshat solgan (urush va urushdan keyingi qahatchilikni totganmi, totmagan, u bizga nomaʼlum, bari bir urush bolasi boʻlaturib) raiyatni shundaqa azobga soladimi bu qurib ketgur. Ey choʻbir? Sen emasmiding noboligʻ bolalar oʻq yogʻdusida qolib, daraxt shoxlaridan tutday toʻkilgan, qoʻzichoqdek tipirchilab jon berishini, homilador ayollarning voh bolam deb qornilarini tutgancha jon berishlarini irjayib-tirjayib tamosha qilgan sen emasmiding! Sendan boshqa hech kim emasku! Choʻbir, yirtqichsan, MVD vaziri, harbiy vaziri sen yirtqichning yuvindiqxoʻri! Boshqa narsa emas. Sen qotil emasmisan? Qotil! Qotil! Qotil!…
Darvishlarning alal-abad, hamdu sanolar aytib, devonai johon boʻlishlarining pirovarda hol azobu natovonlikda yashash choʻbir, choʻbirzodalar kabi yomonlarni yomonlikdan qaytarish, podshoh, shohzodalarni-nafs balosiga yoʻliqqanlarning yoqasidan tutib, jazava holda pok yoʻlni koʻrsatish, shafqat boz shafqat koʻrsatish, nokaslarga qarshi kurashish, pok rost yoʻlga tushib yashash. Choʻbir, choʻbirzodalar darvishlarni gado va devona deb biladi. Toʻgʻri yashash boʻrch, faqat va faqat peshona teri toʻkib, halol mehnat, qilib yashash to qiyomatgacha chekimizga tushgan qismat va savdodir.
Fargʻona viloyati Margʻilon shahriga tutash “Marhamat” dehqon xoʻjaligiga qarashli “Fohisha Qalʼa” qishlogʻida 2005 yil ayni saraton oyida, bir oʻzidan ketgan harbiy ofitser oʻynashining huzuriga borganda, yarim tun mahali qandaydir dasht-dalalarda suruv ortidan yurgan choʻpon Eshkeldiyev Omon (laqabi Indamadi) ismli, mast halas ofitserni tutib, hovlining ortidagi qayragʻoch daraxtiga osib qochib ketgan. Yana shu ismli qotil Andijon tumanidagi “Kommunizm mashʼali (avvalgi “Russkoye selo”) dehqon xoʻjaligiga qarashli “Pushaymon obod” chetroq qishloqda Haydarali ismli-turmada soqchi davlat xizmatidagi erkakning erga chiqalmay qolgan 30-32 yoshlar chamasi qari qizni uchinchi xotinliqqa nikoh qilib olgan va har shamba, yakshanba kunlari kelib turadigan bir harbiy starshina kishini, yarim tunda hordik chiqarib chuqur uyquga ketganda, yotoqxonasiga benzin toʻkib yondirib yuborgan. Qari qiz-kelinchak esa qanday sabablar bois, hovlida obi-torat olib yurgani vaqtda, taqdir taqqozasi ila tirik qolgan.
Toshkentda xuddi shu voqealar munosibati bilan chaqirilgan 2005 yil 28 iyulda Oʻzbekiston Respublikasi Prezident Devonida Bosh-Boshboldoq huzuridagi xovsizlikni taʼminlash kengashining yopiq mashvaratida Fargʻona, Andijon, Namongan viloyatlarida harbiy va siyosiy strtegiyasiga bogʻishlangan kechiktirib boʻlmas muomalarni hal qilish vazifasi turardi. Mashvaratda hamma viloyatlarning xovsizlikning taʼminlash bosh boshqarmalarning boshliklari-generallar, barcha vazorat vazirlari ishtirok etmoqda edilar, hamda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy majlisining inson huquqlari boʻyicha Vakili (OMBUDSMON) Sayyora Rashidova ishtirok qilayotgan edi. Andijon viloyatida “Kommunizm mashʼali” dehqon xoʻjaligida, Fargʻona viloyatida Margʻilonga yonma-yon “Marhamat” dehqon xoʻjaligidagi jinoyi voqealar atroflicha tahlil qilindi. Bosh-Boshboldoq gavdasini gʻoz tutib, qoʻydek yuvvosh xalqning qanday qilib oʻz valineʼmatlari boʻlmish jangovar askar, ofitser sobitlariga qarshi qoʻl koʻtarayotgani, ularga oʻzboshimchalik qilib quloq osmayotganligini izhor qilar ekan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari boʻyicha VAKIL-i (ombudsmon) oʻrtoq Sayyora Rashidova yoqasiga chang soldi, nega axborot bermayapsan qabilida, oʻng qoʻlining koʻrsatgich barmogʻini bigiz qib, qariyb uning boʻynni nuqimoqchi boʻldi, soʻngra tirjayib, basharasini timsoh barin oʻqrayib,yon-veriga turtinib kimga soʻz navbatini bersam ekan deganday boshining toʻgʻrisida oʻtirgan odamga imladi. Oʻzbekiston Respublikasi aholisining ijtimoiy,iqtisodiy muammalari bilan shuullanivchi yordamchisi, vodiy voqealari haqida quyidagicha soʻz boshladi:-Fargʻona vodiysi muhitidagi joylarda deb boshladi, yuzlari oqi-sargʻish, oriq, sil kasaliga chalingandek zahil, yelkalaridan turtib chiqqan sungak ustixonlari, taniga yarashmas shimu pidjak kiygan odam,-nazorat nihoyatda susayib ketayapti. Asosan, shaharlarni nazorat qilayotgan shohonshoh askar, ofitser sobitlari va joylardagi davlat xovsizligini taʼminlovchi viloyat bosh boshqarmasi generallarimiz mahalliy bayonlar bilan opoq-chapoq boʻlib ketganlar. Har bir generalning kamida besh-oʻntacha mahaliy olib-sotar gumashtalari bor, ayniqsa xorijiy sanoati mollari bilan shugʻullanovchilar bilan. Agar oliy hazratlari ijozat bersalar shuni taʼkidlamoqchi edim: ahvol shu darajagacha borib yetganki generallarimiz mahalliy aholidan husnida husni tengsiz, ammo fitaning uyasi boʻlgan goʻzal malikalardan oʻzlariga, (harbiy maslahatchi tomogʻini sal yoʻtolib qirib oldi),-nima desam ekan uch, beshtadan oʻynash orttirganlar. Mahalliy bayonlar xuddi shu yoʻl bilan harbiylarimiz orasiga kirib olib, har xil nomaqulchilik yomon ishlar bilan shugʻullanmoqdalar. Diniy imom-arboblarning issiq, juda boy jihozlar bilan bezatilgan, yangi tashkil etilayotgan oʻrta asr fiodalizmning urf-udumlarini eslatuvchi, to erta tongacha davom etadigan bachcha oʻyinlarida ishtirok etayotgan shohonshoh ofitser sobitlari haqida maʼlumotlarimiz oz emas va nihoyat, deb davom etadi notiq, hali-haligacha eng dolzarb xabarga gap yetgandek-yuqorida eslatgan qotil choʻpon Indamadi Eshkeldiyev singari odamlar hamon qoʻlga olinmagan. Bosh-boshboldoqning tepa sochlari tikka boʻldi. U zahil harbiy maslahatchisiga ishonmagandek ovoz kuchaytirguchini asabiy olib, qaytadan kulogʻiga osib qoʻydi. Bosh-Boshboldoq joyidan irgʻib turadi, boshqa maslahatchilarini zarda bilan itarib tashlab oʻzi gapira ketdi:-kiyingi paytlarda sharqshinos olimlar bilan olib borilgan muloqotlarim shuni tasdiqladiki,-deb soʻz boshladi Bosh-Boshboldoq,-bu yerda aholi ongini qattiq egallagan omil-mahaliy imom, xalifalardir. Ularning nufuzi qariyb sizu bizlardan chandon oshib tushadi. Yaqinda Margʻilon shahar raisi (hokimi)yuborgan maʼlumotlarga qaraganda yuqorida eslatgan imom-shayx Shomurod-Ali ismli shayxning nufuzi tamoman bizning Oʻzbekistondan oshib taka turkman, togʻli tojik va oloy vodisidagi qirgʻizlargacha musulmonlar oʻrtasidagi taʼsiri ochiqdan-ochiq xavf toʻgʻdira boshlagan. Vodiy odamlari XIX asrning ikkinchi yarmida Yetimxon, Poʻlatxon, Qurbonjon dodxo, Muhammad Sobir oʻgʻli Doʻkchi eshon isyonlarini, XX asrning birinchi choragida muhtaram butun dunyo proletarlarining dohiysi, ustozimiz Vladimir Ilich oʻrtoq Leninning oʻlmas mashʼal gʻoyalariga tik turib qarshi juda katta qurolli kuch bilan jangu-jadal urush olib borgan Qurb… E, yugʻe bosmachilar Madaminbek, Shermuhammatbek, Xolxoʻja, Rahmonqul, Toʻychi, aka-uka Ergash, Ibrohimbek, Koʻr Shermat qurb… E, e, yoʻgʻe tavba qildim, sadagʻang ketgay Bosmochilarni va ularga qoʻshilgan oq padar Osipov, Manstrov singari oʻn toʻrtta muttaham komissarlarni ular hali-haligacha eslaridan chiqarganlari yoʻq. buni unutmaslik kerak. Xoʻsh, ziyolilar, umuman savod ahli, imomu ulomalar bizning kun, kunosha yashnab gullab borayotgan Uzbekistonnimizning taqdir, nufuziga ular qanday salbiy taʼsir koʻrsatishlari mumkin, Ular? Birinchidan, aslida tariqatlar bilan bogʻliq boʻlgan turli suluklar, qodiryami, Movloviyami ,pes -moxovmi-ularning oʻz peshvolari bor, mahalliy aholi ularni shayx deb ataydi. Bu shayxlar atrofida jam boʻgan tolibu murudlar, ziyoliyu, ravshanfikr sovod ahli uchun shayxning har bir kalima soʻzi oxirgi va birlamchi vazifani bajaradi. Odamlar ularning gʻayri tabiy yolgʻon karomat va moʻʼjizalariga chindildan ishonadilar, eng xovflisi, shundaki, ular hech qachon oliyjanob rahbar yoʻlboshchi donolarning siyosiy va harbiy maqsadlarini oʻlsa ham tan olmaydilar va qobul ham qilmaydilar. Ularni na mansab, na lavozim, na boshqa vositalar bilan oʻz manfaatlarimiz uchun foydalanoolmaymiz. Bosh harbiy vaziri-rahmatli Ota Gʻofur Gʻulomning oʻgʻli Gafurov, ichki ishlar MVD vaziri Almatov, Davlat xovsizliging taʼminlash vaziri, va uning viloyatlaridagi xovsizlikni taʼmin qilishBosh boshqarmasinining generallari, Bosh-Boshboldoqning mulohazalarini diqqat bilan tinglardi. Darhaqiqat, bu mavzu ular uchun yangilik edi. –Istiqlolga yangi erishgan chogʻlari, davom etardi notiq,-baʼzi joylarda, ayniqsa Fargʻona vodiysida jangovar askar va militsiyalarimizga katta talofat yetkazganlari maʼlum. Bizlar vodiyda oʻziga xos muamolarga duch keldik,-dedi Bosh-Boshboldoq manglayidagi ternii qoʻl rubolchasi bilan artarkan, hozirlarga koʻz oynagining yuqori qismidan qararkan, soʻzlarining dastlabki lahzadagi taʼsiri salmogʻin oʻlchamoqlik boʻlgandek,-Men bu oʻrnida birinchi navbatda taʼlim-tarbiya sistemasi haqida toʻxtolmoqchiman. Buxoro davlati taʼlim tizmida bir necha oʻnlab asr yillardan buyon urf boʻlib kelgan dogmatizm oʻz samarasini berdi. Sharq xali jumladan Movarounnahr aholisi Avropa taʼlim tizmi, Yangi zamon fani taraqqiyotidan batamom orqada qolib ketdi. Avropa bugun havo kemalari, harbiy vositalarning eng zamonaviy turlarini kashf qilmoqda va kashf qila oldilar ham, tabiiy va eqtsodiy fanlar rivojlanmoqda. Bu hodisalar mahalliy xalqlar uchun, aytarli imomu ulomalar uchun begona. Ushbu begonalikning ikki jihati bor. Birinchidan millatning johilligi, qora va avomligi, gʻaflat uyqusida mudrab yotgani. Ular bizning Oʻzbekistonimizning kelajagi buyuk mamlakat! Maqsadlariga tushov boʻlib turoyveradi. Sabap, varvarlik darajasida qolgan xalqni yengish va boʻy egdirish oson. Bu holni Buyuk otamiz Amir Temur qoʻshinlari to Boltiq boʻyi xalqlarini, janubiy sharqda esa Eron, Iroq to Turkiyagacha va to Chin-Mochin mamlakatigacha, qahramonona muhoribalari bilan isbot qildilar. Yana XX asrning birinchi choragida boʻlib oʻtgan madadkor birodarlarimiz Bolshovoylar haqida gapirmasak ham boʻldmadi. Chunonchi oz sonli qoʻshin, deyarli talofatsiz Chimkent, Toshkent, Qoʻqon, Xiva va Buxorolarni ishgʻol qilganlar, misol: Toshkent uchun boʻlgan janglarga sarflangan pulga Moskvaning markazidan 2-3 xonalik kvartira sotib olish mumkin, xolos. Umuman yuzta varvarning oʻligiga bitta yarimta Bolshovoy askarining oʻligi toʻgʻri kelmasligining oʻzi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Bu yerda gulla-yashna, jonojon Oʻzbekistonimizni ogʻir-engillarini bahodirano, mardanavor, qayrilmas bilak kuchiga ega boʻlgan, millatning shon-shavkatini yelkalarida koʻtarib turgan muhtaram generallarimiz oʻtirishibdi. Oʻylaymanki, ular mening dohiyyona fikrlarimni tasdiqlaydilar. Ikkinchi, yaʼni manfiy jihati avom xalq hamisha taraqqiyotning oyoqlariga kishan solaveradi. Tor paxsa devor ichida bigʻillab ochdan oʻlayotgan bolalarini boqalmay Rossiya davlatiga va boshqa xorijiy yurtlarga daydib ketgan Gastarbaytrlarni qanday qilib boshqarish mumkin? Ispanlar, Inglizlar, Partugaliyaliklarning ummon ortidagi hindularni bitta qoʻymay qirib tashlaganlariga asosiy sabab mahalliy hindularning jaholati edi. Aks holda Avropa hech qachon ularni boʻysindra olmagan boʻlardi. Biz Avropaliklarning izidan borsak va yerlik aholini, hech boʻlmasa yarimini yalpi avtamat oʻqidan oʻtkazib tuxumini qurutib, yuborsak, jahon jamoatchiligining malomatiga qolamiz. Misol uchun uzoqqa bormaylik tunov kun Andijonda bir shappat maydondagi uch, toʻrtta murtad maxluqlarni pulimyot oʻqi bilan tekislab tashlaganimizni, kecha hindularni yer yuzidan batamom yoʻqatgan inglizlarning oʻzi birinchi galda nagʻora qoqib, ayyuhannos koʻtaradi. “A-u! Bosh-Boshboldoq oʻz millatini yeyapti!… maʼnosida nogʻoro tovushlari haligacha qulogʻim ostidan ketganlarcha yoʻq. bu xildagi taʼnalar boʻgʻzimga xanjardek qadalib turibdi, bunga men jim turolmayman, halovat uxlay olmayman. Voholonki, agar yuz mingini yasoqdan oʻtkazganimda ertasi tong sahardan Ameriko, Inglizlarning yovuz strebitlari boshimiz ustida qunduzdek vahshiyona parvoz qilishlari, haqiqatdan uzoq boʻlmaganini koʻrib turardingiz! Bundan xudo saqlasin.
-Azizlarim! Biz boshqa yoʻldan boramiz. Tekin qullarni yasoqdan oʻtkazib qirib tashlashdan hech qanday manfaat yoʻq. ehtimol Avropaliklar hindularni tiz choʻktira olganlarida ularni jismonan mahv etishga oʻrin qolmagan boʻlardi, ammo hindular bosh egishni istamadilar. Oʻzbekiston xalqlari hindular emas. Bu yerda islom omili (ayniqsa Fargʻona vodiyda) bosh rol oʻynaydi. Yana bir misol: “Mahalliy xalqlar hayotining yirik bilimdoni, quyosh nurlaridek nomi oʻchmas, jahonga oʻzini tanitgan muhtaram general Skobelov hazratlari, Russiya ziyolilari oʻrtasida qoʻshiqlarda kuylangan, shoirlar esa dostonlar ijod qilgan, oʻzining Oʻrta Osiyo munosibatida oʻta buyuk gʻoyalari bilan dong taratgan general “Rossiya sharqsiz yashay olmaydi”, kontseptsiyasining tarafdori jahon gʻoyalariga toʻgʻri keladi. Bosh-Boshboldoq fikrlarini tinglovchilar diqqatini qattiq band etgan edi. Andijon viloyatining hokimi qulogʻidagi ovoz kuchaytirgichini qoʻliga olib, dastroʻmolchasi bilan ovaylab tozalagancha, darhaqiqat antiqa fikrli mashhur Bosh-Boshboldoq notiqning biron soʻzini ham chala qoldirmaslikka, imkon qadar daftarchasiga qayd etishga harakat qilardi, qolgan tinglovchilarning ham harbiy akademiya talabalaridek butun vujudlari quloqqa aylangan edi. –Islom omili!-salmoq bilan davom etardi notiq oʻz soʻzini taʼsir kuchiga ishonchini yashirib oʻtirmay,-eʼtibor bering, buning ham bir necha jihatlari bor. Oʻrta Osiyo musulmon xalqlari tarixda qayta-qayta qudratli imperiya saltanatlarini tiklaganlar va asrlar osha uni mahv boʻlishdan asraganlar. Bu-dalil isbot talab qilmaydi. Hatto maʼlum ijtimoiy-siyosiy vaziyatlar oqibatida bu imperiyalar taʼnazzulga giriftor boʻmaganlarida musulmonlar yer kurrasini yaxlit masjidga aylantirishlari muqarrar edi. Oʻshanda butun cherkovlarida azon sadolari yangrayotgan Avropa xotin-xalaj va mujiklari esa hali qaldiroq gumbirlamasdan choʻqin… ey, tavba, yoʻgʻ-ey besh mahal sajdaga bosh qoʻyayotgan boʻlardi. Ammo, ular bunga muyassar boʻla olmadilar. Lekin qatʼiy shahodat shulki, ular oʻz tarixlarida bir necha marta dunyoning eng qudratli imperiyalarini shaklantirganlar. Agar bu imperiya bugun burungi qudratini saqlab qolganda edi, biz benomozlar bu taxtu saltanatga erisha olmasdik. Eron, Iroq xalifalari, Turk sultoni hali xaramidan chiqmay, uning suvorriylari yetib kelgan boʻlishardi. Uzoqqa bormaylik, shu yerlik xalq (sizu bizlar) vakillari temuriylar va Hindustonda buyuk mugʻillar imperiyasini asoschilari yuzma-yuz oʻtirishibdi. Bu imperiyaning asosida ham islom omili bosh rolni oʻynaganini alohida takidlashni istardim. Yer yuziga tahdid solgan musulmon imperiyasining tanazzulida rim va yunon imperiyalari tanazzulidagi sabablarni kuzatish mumkin. Ichki nizolarning (bundan xudo saqlasin) avj olishi, oʻzaro janglar va hukmdorlar zulmining haddan oshganligi. Bu dunyo imperiyalarning hammasiga xos xususiyat, bundan qochib qutila olmaysan. Movarounnahr tarixi shuni yana bir bor isbot etadiki, har bir saltanat, u naqadar buyuk gʻoyalar asosiga tiklangan boʻlmasin, oxir-oqibat parchalanib ketadi. Oʻzbekiston davlati nisbatan juda yosh va qudratli ham. Uning boshida tarixiy haqiqat qilichi oʻynamay turib, biz hozirdan, Oʻzbekiston kelajagi buyuk mamlakat amal toshlarini salmoqlab koʻrmogʻimiz kerak. Ana sizlarga maʼlum, bir parcha maydondan-sizlarning ayblaringiz tufayli uncha-muncha qochgan Andijon boʻz ishtonli yalang oyoqlari, jongovor askarlarimizning qayrilmas bilak kuchiga dosh berolmay taslim boʻldi. Boz yana eslataman shu yerda oʻtirgan generallarimizning aybi sabab, bu boʻz ishtonlilarning bir qismi har holda qochib qoʻshni Qirgʻizistonga oʻtib ketdilar, hozir ular qaysi goʻristonga yashiringanligini xudoning oʻzidan boshqa hech kimga maʼlum emas. Yaʼni bu yerda boshqa bir tahlikali omil bilan yuzma-yuz turibmiz. Notiq qayta-qayta tilga olayotgan va negadir hech bayon etmayotgani “omil” darhaqiqat barchani qiziqtirib qoʻygan edi. –Iltimos qilamiz oʻrtoq va Oliy janob Bosh-Boshboldoq oʻsha omilingizni tezroq shahrlasangiz!, deb generallardan biri,-juda vahimali qilib yubordingiz-luqma tashlamoqchi boʻldiyu, qoʻrqanidan darov tilini tishladi.
-Bu yalangoyoq boʻz ishtonli juldur va qallavaranglarning qoʻlidan nima ham keladi (Andijonda maydonga chiqqan isyonchilar haqida). Andijon ostonasida qariib bir katta maydondan koʻpiroq ishtonchan lattavozlar, tesha, bolta, oʻroq, tayoq, yaʼni stepanchasiga chiqqanlarning ahvoli nima boʻldi, birgina qudratli tanklarimizdan boʻkirtirib otgan zambarak oʻqiga dosh berolmay, boʻz ishtonlarini hoʻllab, hamma yoqni, osmonu falakkacha, axlad hidiga toʻldirib, qochgani joy topolmay qoldiku… Mana buni tartib intizom deyish mumkin.
Luqma tashlamoqchi kishi, biqqi bosh harbiy vazir edi. Bu muhtaram biqqi vazir Andijonda musulmonlarning oriq boʻyinlarini, koʻkraklarini, ichak-chovoqlarini chappa rosta qilib zingillagan pulimyot avtomat oʻqlari bilan ilma-tekish qilib tashlagan (u bechora ham Bosh-Boshboldoqning yuzidan oʻtialmay farmonbardor vazifasini ijro qilgan goʻyoki qul, qoʻl qovushtirib oʻtirardi), astoydil qavogʻini uyib yuradigan biqqi general, qilnchini astoydil charxlagan va oʻzining dovyurakligi bilan dong taratishga chin berilgan vazir boyvachcha choʻbirzoda edi, u shon-shuhratga Bosh-Boshboldoqni yoʻlning chetida qoldiradigan oʻlgidek oʻch, maqtonchoq bu generalni oʻtirganlar bilar edi, bilmaganlar eshitgan chogʻi. Uning ham Bosh-Boshboldoq bilan bahslashga kirishishning mavridi emas edi. Ochigʻi uning oldida ogʻiz ochishning mavridi boʻlgan taqdirda ham qoʻrqqanidan doim ikki qoʻli koʻkrak qafasidan pastga tushmas edi, uning oldida, biron gapga javob olmoqchi boʻlsa, ikki qat, goʻyo toʻpigʻini yalagan singari.
-Bu, -Islom omili,-davom etdi oʻshandek xotirjamlik bilan Bosh-Boshboldoq,-yana taʼkidlayman. Ingliz, Partugal, Frantsuz va Ispaniya vassallarining hayotini oʻrganish natijasida shunga iqror boʻldimki, hamma yerda, har qachon bu davlatlarning oldida koʻndalang muammo ayni islom omilidir, yaʼni Qurʼondir. Biz kechiktirmasdan musulmon ulomalarining qoʻli bilan, bizning qoʻlimiz bilan emas albatta, Qurʼonni qayta tahrir qilmogʻimiz kerak. Qurʼonda gʻayri dinlar, sunnat qilinmagan yoki challa sunnat kofirlar, mushriklar, yaʼni “val mushrikin, val kofirin” haqidagi bayonotlar olib tashlanmogʻi, musulmonlarni faqat ittiotgoʻylikka-farqi yoʻq Xudogami (oʻzi umuman boʻlmagan xudoga), xalifagami, sultonu Shohonshohgami-daʼvat qilguvchi qisminigina nashr etdirib, yo masjidu madrasalarda ogʻzaki boʻsada, keng oʻqitmogʻimiz shart. Ochigʻi Islom dinini, Islom olamidan yoʻqotish hechqanday imkoniyati hozircha yoʻq, buni hammangiz yaxshi tushunarsizlar. Men ataygan fikr hammaga maqul boʻlsa kerak. Bu yoʻl astasta hamma viloyatlar to Buxoro viloyatida umrguzaronlik qilayotgan taka turkmanlarga qadar. Qorovulbozor Navoiy va Buxoro qizil qumloqlarda saksovul oralab toʻrtta tirriq tananing izmida yurgan choʻpon-choʻliq, sagʻir-sugʻurlargacha oʻqitsak, muayyan davrimizda-Oʻzbekiston kelajagi buyuk mamlakat gʻoyalarimiz manfaatlarida katta muvaffaqiyatga erishgan boʻlamiz. Yana takidlayman, bu ish zinhor bo zinhor musulmon ulomalarining qoʻli va tashabbusi bilan amalga oshirmogʻi kerak. Umuman, Qurʼon oyatlari, Qurʼon aralashuvi bilan biz hech qachon buyuk Oʻzbekiston davlatini barpo qila olmaymiz. Sizlarga tushuntirishni keragi ham yoʻq, oʻzlaringizga maʼlumki SSSR degan buyuk mamlakat tarix sahifasidan oʻchirilganiga koʻp yil ham oʻtgani yoʻq, uning boshini ravshan fikr ziyolilar, savod ahli “Tovrat”, “Qurʼon” imomu ulomalari yedilar. Ular betovrat bequrʼon, umuman xudosizlar qanday buyuk mamlakat qurgʻonlar edilar, ming, million marta hayf, nadomat, afsuslar.
Men aytgan gʻoyani davlatimizning bironta mintaqasini aqldan chetlashtirmay (odamzod faromush qiladigan maxluq) yana qaytaraman to Buxorodagi tomdi, kanimix, qaraqalpoqda joʻq-joʻqlab yurguvchi chala qazoq, chala musulmonlargacha qodirmay men aytgan aʼlo va dono fikrni joriy qilish shart.
-Ammo, bunga rozi boʻladigan musulmonni qaydan topamiz,-dedi tuyqusdan generallardan biri.
-Bu dunyoda satilmaydigan narsaning oʻzi yoʻq, degan ekan Mashhur Dohiymiz Karl Marks oʻzining “Kapital” asarida “Dengi tovar deng”, shuning oʻzi dastur emasmi yetarlicha?-Kimniki mayda pul (dollar) bilan sotib olomasak, uni katta dollar bilan sotib olish mumkin, vassalom. Hozirning oʻzida biz bilan qoʻlni qoʻlga berib hamkorlik qilayotgan ulmolar bor. Ular tahorat qilish (shuni ham vijdondan qiladigani boʻlsa), qoidalarini, besh mahal yolgʻon-yashiq yiqilib turish, roʻza tutish (chidagani), nari borsa chala-chulpi yashirin yeb yurish bilan janoza va nikoh oʻqib berishdan boshqa narsaga yaramaydi. Undan tashqari ogʻziga oʻzimiz gʻarcha moy tashlab qoʻygan ishrat parast besh, oltita xotini bor, chala moʻllalar sanogʻi boshdan oshib-toshib ketgan qavoq kallalar har qishloqda toʻlib yotibdilar. Umuman bu narsani hal qilsa boʻladi. Sharqda qadimdan “baltaning sopini oʻzidan chiqarmoq kerak”, degan aqida bor “Topib aytilgan. Siz oliy janoblarga million-milyon tili-zabonsiz tayyor qul, choʻrilar kerak emasmi? Qurʼon ham bizning taklifimiz bilan shakllantirilsa, boshqa adabiyotlardan ham yuqorida qayt etilgan, musulmonlarning boshini baland koʻtargan gʻoyalar olib tashlansa, bu bizning uzil-kesil gʻalabamizni taʼminlaydi. Aytmoqchi, yozuvchilar uyushmasining raisi-dashtlik oʻzimizni odam, uni har yoʻlga solish mumkin, taniysizlar, qurib ketgur spirtli ichimlikka mukkasidan ketgan, bir yashik quling oʻrgilsin uch, toʻrt kunga bazur yetadi. Oʻzim shaxsan chala savod boʻlsa ham shoir degan rostu-drugʻ nomi bor bois besh, olti yil burun Oʻzbekiston qahramoni yulduzchani berib qoʻyganman, ishonmasangiz chap koʻkragiga eʼtibor bering, shu men toqib qoʻygan yulduzcha kecha-kunduz, hatto uyqusida ham iligʻliq. Undan tashqari hoʻkiz kallaning achinarlisi shundaki, oʻzining shaxsiy fikrini bayon qilish qobiliyati tamoman yoʻq. uning koʻzga ilgʻilik ikkitami pasti baland, oʻqishga sal-pal arziydigan dostonini mening oʻzim Qashqadaryoda birinchi boʻlganimda yelib-yugurib chopdan oʻtkazgan edim, yaʼni “Ranjkom”, “jannatga yoʻl” (bu yerda Qurʼonni mazoq qilgan) asarlari xolos. Aytilgan asarlarini hammasi Abdullo Qahordanmi, Said Ahmaddanmi, aniqrogʻi Xomid Olimjon, domla Oybekning, “Namatak” gidanmi ,Mumtoz Shoirimiz Erkin Voxidovning “Oʻzbegim” dostonidanmi, oʻgʻirlangan koʻchirma fikr bayoni uslubi boʻlsa, oxirgisi Dantedan xolos. “Vatanim manam” manablab yozgan oʻgʻirinchi sheʼr xali bu sheʼr emas, shoirlik emas. Vatanning achchiq-chuchik, baland-past, yutish va yoʻqotish, azob va aziyat degan tarixi bor. Hozirgacha biron bir orif uni yalchitib aytganini bilmayman, undoqchi shoirni uchratmadim. Xullasi, hech araqqa toʻymas, mechkay, qulliqchi-yugurdak odam oʻzimizdan ,bizning hamma ishimizga tayyor.
Toʻgʻri vatan haqida yozgan doholar bizda boʻgan, mana rahmatlik Xomid Olimjon “Oʻzbekiston”, “Zaynab va Omon” asarlari, Gʻofur Gʻulom otamizning “Senetim emasan”, “Turksib yoʻllarida” asarlari, toʻgʻri u davr boshqa davr edi, bizning davrimiz edi. Bilgan ham bilmagan ham, hozir taʼma toshini irgʻitsalarda, biron bir shoir yo adib yolchitib oʻqiydigan asar yozolganlari yoʻq. U araqxoʻr, mechkay shoirning hayot va ijodi haqida Adabiyotshinos olimlarimiz menga yetarlicha malumotu xulosalarini bergan, safimda taqqa-tuq qulflangan, yaqin orada jumhur qozisini ham oʻzimizning challa mullalardan tayinlaymiz.
Men negadir aklimga sigʻdiraolmayapman,-dedi koʻz oynanigini burunning tepasidan boqib jumhuriyat adliya vaziri-nohotki, bu avtomat, pulimyot, tanklarning vazifasi boʻla turib, xudi Andijon maydonidagi kabi ishdan osonroq boʻlsa. Axir, bilishimcha,oʻnlab asrlar davomida siz aytgan kitobning hatto bir harfi ham oʻzgarmagan, deb daʼvo qilishadiku! Bosh-Boshboldoq tutadi,-men ne deymanu, qoʻbimiz neder, sizlar poʻkka oshkadi kallalar kitob oʻqimasanglar, mening formaonlarimni deyarli tushunib yetmasanglar, oydami, yildami, biron bor meni koʻrsatadigan tele ekranlariga burulib boqmasanglar, faqat tekin luqma, aysh ishratdan boshlaring chiqmasa, senlar koʻr, kar sovodsizlarga nima deyardim. Oʻrnidan irgʻib turdida yaqinroq oʻtirgan qishloq va qishloq xoʻjalik oziq-ovqat mollarni tayyorlash vozirining yoniga yugurib kelib,-qani,-dedi Bosh-Boshboldoq, bolani kalaka qilayotgan ohangda,-men sening dono yoʻlboshching, hozir nima haqda toʻrt soatcha gapirganimni maʼnisini tushundingmi? Vazir boʻynini koʻkragigacha egib, ikki qoʻli koʻkrakqafasini qoʻriqlayotgandek, qariyb tiz choʻkib,-oliy hazratlari Shohonshoh, jonojon Oʻzbekistonning kelajak buyuk taqdiridan boshqa nimani ham oʻylardilar,-dedi baqaloq, qorni ulkan torvuzdan ham ulkanroq vazir.-Ana shunaqa!-ovozini koʻtardi Bosh-Boshboldoq,-men faqat Oʻzbekiston taqdirini, unda yashayotgan qariyb oʻttiz million boʻz ishtonlilarning ishtonini chappa rostligini parqiga yetmaydigan senlarga oʻxshash pesi-moxovlarning taqdirini, ularning osoyishtaligini taʼminlashni oʻylayman. Senlar esa u vazirning dumoloq qorniga barmogʻini bigizlagancha nuqib,-mana bu yerlaringni oʻylaysanlar, tushundingmi oshkadi kala?-Nega tushunmas ekanman, o-o-li-liy haz-haza-ra-rati-i-i duduqlanib oʻzini yoʻqotib, nuqugan joyini qoʻli bilan qashilagancha, tush-sh-sh-shundim, ham-ham,-hama-a-a-si kundek ravshan-ku!-javob berdi bechora duduqlanib oʻsha-oʻsha ohangda, zoʻrgʻa-zoʻraki qaltirab, engashgan holda qulliq qilarkan vazir. –Daʼvo qilishaveradi,-dedi notiq bechora vazirni kalaka qilganidan,, dumogʻi chogʻ boʻlib, gʻoz turib, oʻyoq-boʻyoqqa tebranib yurar ekan, ishonch bilan. Nima Injil qayta yozilmaganmi? Oʻzi necha xil Injil borligini it emgan senlar, oshkadi qovoqlar bilasizlarmi? Luka, Matto, Iohani, Matvey qahr bilan barmoq sanardi. Axir, ular qariyb bir-birini takrori-ku. Men imperator Konstantin formoni bilan yoqib yuborgan boshqa Injellar haqida gapirmayapman-ku. Toʻrtta Injel. Nega ularni bitta qilish mumkin emas. Ishonchli boʻlishi uchun qilingan narsa bu. Biz ham toʻrtta axmoq imomni, ogʻzini gʻarchcha moylaganimizdan soʻng, toʻrtta Qurʼonni nega yarata olmaymiz? Nega jahil imomu ulomalarni parchalab, bir-biriga zid qilib tashlayolmaymiz? Kim aytdi, uning bir harfi ham oʻzgarmangan deb. Boʻlsa bordir. Ammo hamma narsa oʻzgardai,, degan umrboqiy dohilarimiz Karl Markis, Engels, Lenin, oʻrtoq Stalin falsafiy teoriyalarini hozirgacha eplab, baqodiri hol biron orif tushuntira berganlari yoʻq. oʻzgarmagan narsani oʻzgartirish mumkin. Siz aytgan avtamat, pulimyot, Tanku BMP- BTR-larni bizning gʻoyamizdan bosh tortgan Andijon hodisalari misol, shaxslarga nisbatan qoʻllash qulayroq, chamamda.
Temur Bobomizning shunday gapi bor “Davlat siyosatining toʻqqiz hissasi kengash, bir hissasigina qilich bilan amalga oshirdim”. Boltaning sopini oʻzidan chiqarishmoq ana shu! Tinglovchilar Bosh-Boshboldoqning ogʻir nutq mulohazarlariga zaldagi generallar uncha-muncha tushungan boʻlsalarda, Viloyat hokimlari esa kreslolarda kundadek oʻtirganlaricha oʻtirib, qishloq xoʻjaligi vaziri misol biron narsa mulohazalardan xulosa chiqara olmadilar, goʻyoki notiq ularga murojaat qildimi yoki devolga deganday, afandiday ular koʻzlarini baqraytib hayron boʻlib oʻtirardilar goʻyo hamma narsani aniq ravshan tushunganday. Tinglovchilarning qariyb hammasi aytilgan kitobdan bir necha soʻz olib tashlansa nima oʻzgaradi? Temur bobomiz dunyoni yarmidan koʻpini kitob bilan emas, qilich bilan tiz choʻktirgan boʻlsa, oʻylardi baʼzi generallar. Ayrimlari esa, ehtimol Bosh-boshchboldoq paranoid (ruhiy) kasalligiga yoʻliqdimi ekan, oʻrtoq Stalin kabi, koʻrdingmi, agar badanini momataloq qilib tashlasang ham oʻz bilganidan qolmaydi, hech kimga quloq osmaydi, bilganidan esa qaytarishning iloji topilmaydi, uning jahlini aytmaysanmi bechora qishloq xoʻjalik vazirining naq qorniga bormogʻini nayza misol bigizlab qorniga kirgizib, ichak-chovaqlarini ostin-ustin toʻntarib tashlamoqchi boʻldi bechora vazirni, yoʻq, bu inson sogʻ emas , turgan-turushi qora ilonga oʻxshaydi. Biz hammamiz koʻr, kar, saqov, savodsiz, oshkadi qaboq emishmiz, naq jinni paranoid shizofriyaning oʻzi, boshqa narsa emas. Odamlar toki haqiqatni anglamas ekanlar, hechqanday qudrat ularni yoʻlga solalmayldi. Haqiqatni anglab yetgan odamni yoʻldan urush mumkin emas. Olloh haqiqatining ulugʻligini bolalar yuragiga solaman degan imomu uloma bechoralar qon qusib kecha-kunduz chopishlariga, bu badbaxt qora ilon Bosh-Boshboldoq nimalar qilmoqchi, u bizga qorongʻi, xudodan boshqa,-deb fikridan oʻtkazardi Adliya vaziri,-Oʻzbekistonning jarohati qariyb manna yarim chorak asr (Bosh-Boshboldoq kursini egallagandan buyon) ogʻirlashib bormoqda. Uni davolash mumkin, ammo bu darmon qayokda? Tirikchilik va roʻzgʻor arqanlariga chirmab tashlagan Oʻzbekistonliklar hali-beri bu nohaqning bandidan xolos boʻla olmaydilar. Mana boshimizdan oʻtkazgan Andijon maydonidagi beva-bechoralarni, yupin, och, toʻkilib qolgan paygʻambar (a.h.s) ummatlarini, sagʻir-sugʻir, qarovchisi yoʻq bedodga kelgan gʻarib insonlarni, Bosh-Boshboldoqning zulmi, istibdodidan jonidan bezor, jonidan kechgan besohiblarni, bari-barisini 2005 yil, bahor chiqishi paytida qirib tashladi, qoniga boʻyadi, eng dahshatlisi bironta qirilgan bebaxtlarni loshlarini sohibiga bermay, qayoqqa gumdon qilganini xudodan boshqa hech kim bilolmadi, eh voy-ey xudo!-derdi pichirlab Adliya vaziri.
Bosh-Boshboldoq gavdasini gʻoz tutup,-kimda, qanday sovol bor, kimlar yana gʻoyamizga qoʻshimcha fikr qoʻshadilar,-dedida zalning boshidan oxirigicha ser soldi. Hamma suv sepkandek jim-jit.
Bosh-Boshboldoq Oʻzbekistonning bir katta viloyat hisoblangan Andijonda panjshoxa, tayoq va bolta bilan qurollangan, Stepanchasiga koʻtarilgan, davlat siyosatidan narizo isyon oqibatida ming-lab begunoh insonlarning shu qadar talofatga yetganlari kamdek,, Bosh-boshboldoq qovogʻini solgan holda BUYuRAMAN deb oʻz farmonini oʻqidi: “Birinchi galda qoʻzgʻolon sababchilari ushlanib, oliy sudiga topshirilsin. Aybdorlar eng qattiq soʻrovdan oʻtkazilsin,, joylarda nazorat kuchaytirilsin, ichki intizomga qatʼiy rioya qilinsin. Turli ruhoniylar guruhining faoliyati haqida muntazam axborot berilsin. Ayniqsa Fargʻona, Namongan, Andijon viloyatlarining, axoli zich yashayotgan Qoʻqon Asaka, viloyat markazlari shaharlarda boʻlayotgan harqanday munosabatlar puxta oʻrganilsin. MVD vazirini Almatovning quloqlari ding turib, aytgan farmonni kissa daftarchasiga qayd qilardi. Boshqa savol va takliflar boʻlmasa, bugungi tarixiy mashvaratimizni yopiq deb eʼlon qilaman… Bosh-Boshboldoq joyidan irgʻib turib, savol berishga tayyorlanayotgan Adliya vaziri tomon bir letir miniral suvga toʻla baklashkani irgʻitdi, baklashka vazirning oʻng kiftidan tegar-tegmas oʻtib, orqada oʻtirgan baland qovmatli kelishgan generalning naq qanshariga urilib, general ortga chayqalib ketdi. Boz qoʻllari qaltirab,-men oliy vazifalar tuhfa qilgan aksariyat koʻrnamak, oqpadarlar shu yerda oʻtirgan shovvozlar bergan mansab toʻhfani olganidanoq oyoq osti qilaturib, atrofiga xesh-taborini, hech boʻlmasa soyasi-tushar-tushmas, ikki bukulib, ikki qoʻli koʻkragidan pastga tushmaydigan laganbordor yuvundiqxoʻr padxalim, tovlamachilarni yigʻib oladida xudi otasidan qolgan manzil kabi muxtoriyat uslubida ish yurtadilar, joylarda xoʻjalik dehqon fermerlari ham xudi shu ahvolda. Mening up-uzun qoʻllarim ulargacha har holda yetib borganicha yoʻq.Hali zamon qarab turing yetib ham boradi, yegan boʻqlarini siqib burnidan oqizaman, yana qaytaray, yaqin orada. Bechora raiyat, ayniqsa yoshlar ishga qobiliyatli oʻrta yoshli erkak, ayollar, hatto keksalar ham bir etak bolalarnni boqalmay,, bigʻillatib paxsa uyga qamaydilarda xorijga Rossiya, Belorussiya, Ukraina, qoʻshni Qazoqistonga va oʻgʻirinchi yoʻllar bilan hatto Qirgʻiziston, Tojiksiton Taka turkman davlatlari tomon yugurgani-yugurgan, bu holat toʻqlikdan emas albatta. Mening hisob kitobimcha (shogirtlarimning berishgan maʼlumotiga qaraganda), har yil 5-6 million, borinki 10 million juldur oyoqyalang och, yupinlar xorijga qatnagani-qatnagan. Shoʻring qurgʻurlarning na oyogʻidagi popishi yangi, na ishton-kuylagi. Beboqlarning kasbi eng ogʻir iflos yumushlarni, ustod Sadriddin Ayniy aytganlaridek Odinabob ishlarni bajarishadi xolos. 2005 yil may oyi, ana shu koʻngilsiz voqealardan soʻng, xavotirli tun zulmatida Andijon shahrining ichkari xiyobonlarida, uning atrofidagi qir qiyalari, chorbogʻu ovloqlari osha butun olam sir-asrorini ich-ichiga yutgan azaliy sukunat bagʻrini qars ikki sindirib, gumburlagan aks sadoni hamma joylarda uzluksiz eshitilib turardi, bu sadoga faqat choʻpon-choʻliqlarning qoʻloqlari kesilgan ling boʻribosarlari uzun-qisqa ulushlari bilan qoʻshilib ketardi. Xufyo xabarkashlar harbiylar bilan yonma-yon, yo oldin-ketin tashrifidan dilzada boʻlgan qishloq va shahar ahli harchand oʻz hovlilarni tark etolmay, bir-birining pinjiga kirgancha, yuraklarini ushlab, kechalari bola-chaqasi bilan uxlolmay tunni tongga ulashardi. 2005 yil saratonida Andijon shahar Doʻkchi eshon koʻchasi (oldingi “Drujba”koʻchasi) shahardan uncha uzoq boʻlmagan, shu koʻchaga roʻppa-ru pishgan gʻisht chiqaradigan-pishgan kulchadek, gʻisht zavodi tarafdan shaharga kiraverishda chap qoʻl tomonida Chorizm Oq poshsho davrida tiklangan harbiy gornizon qalʼa, uning jazirama moydonida goʻyoki durra bilan savolayotgan qoʻzgʻolornchilar, qatorlashtirib tikib tashlagan dor ogʻochlari, salanglab turgan murdalar, uvvos solib yigʻlayotgan xotin-xalajlar, kazaklar sobitlarini eslatuvchi xotiralar.
Butun shahar koʻcha xiyobonlarida kecha-kunduz izgʻib yurayotgan xufyo xaborkashlar, qoldiroq otib tinimsiz chopayotgan BMP, BTR va tanklarning sadolari, shaharda yashayotgan xalqning quloqlarini kar, koʻzlarining pardalarini taranglashtirib yuborgan tahlikali qurqinch osmonu yerni larzaga solardi. Paxsa devorlar orasida mudrayotgan bolalar bu vahshiyona sadolardan tosh qotadi, tillari tanglaylariga yopishadi “ona,-deydi bolalardan biri yuziga ogʻir isqirt koʻrpani qaltiroq qllari bilan tortarkan,-qoʻrqoyapman…
Ona qoʻrquv yirtib tashlagan koʻzlarini koʻcha tomon tikarkan, qoʻrqinch jon holatda bolasiga tasalli beradi: “Bolaginam, men bormanku, qoʻrqma… Bu qoʻrquv, mana saraton oyi yarim tunda darvozasi roʻparu hamsiyosining uyiga bostirib kirgan qurolli harbiylar, hovli uylarini tintuv, tumtiraqay qilib tashlab kenja kelinini (eri esa shu vohshoniyotda yoʻqolgan) va oʻrtanchi qizi Oydinni qoʻl-oyoqlarini tushovlab ekipaj BTR-ga ortib ketganidan keyin na uyqu bor, na halovatda non, suv tamogʻidan oʻtadi. Qoʻshnisining kenja kelini, Oyddin qizi kechalar uyqu qayoqdagini bilmay tandirda shilmoyi kulcha pishirib, bozor-ucharda pullab tirikchiliklarini oʻtkazib yurardi. Oʻsha dahshatli kunda maydondagi isyonchilarga akalari Roʻziboy, Turoblarning koʻmagida (ikkisining oʻlik yo tirikligi hozirgacha nomaʼlum) ikki tandir shilmoyi kulcha yopib eltib bergan edilar. Men ham oʻsha qarokunda (bolalariga qoʻrqmanglar men borku degan) ayol, maydonda turgan eri Fayzulloga, bir shapaloq hovlisiga ekib undurgan, bolalarining rizqini qiyib, ikki satil bodringni eriga eltib bergan edi. Buni xudo koʻrsatmasin xufyo-xabarkashlar sezib yetkazgan boʻlsa, xudo urdi, u ham nes-nobut qilingan goʻri qora yerga maʼlum, erining yoniga shoshilgandek, boshqa iloj yoʻq… ey, odamlar, ana shu qoʻshaloq va mungli qoʻrquv, yer yuzida, har nechuk qurquv soladiganlar yashamasligi kerak. Odamning odamga yolgʻon gapirishi mumkin emas, odamning odamga dahshat solishi mumkin emas, odamning odamga tajovuz qilishi mumkin emas. Hatto boʻrilar, odamxoʻr yirtqich gazandalar bir-biriga silai rahmda boʻlisharkan, bir-birilariga shafqat qilarkan…
Tarix havodislarimi taqdir amrimi millatning qoq miyasi ustida haqsizlik, zoʻrovonlik, tegirmon toshdek charx urayotgan Bosh-Boshboldoq changallari odamlarni naq bugʻizlarini ilma-teshik qilib yuborgan, vatan sarhadlari simtikonlar, bilan qurshab olingan xudi shoʻro “GULAG” lari ichida bijgʻib yotgan xudoning bandalarini birov biladimi, bilmaydimi u bizga qorangu. Simtikonlar ikki qator boʻlib, ularning orasi 500 metrdan to bir kilometrdan oshiqroq masofa oraligʻida sipohlar, itlar, tank, BMP, BTR-lar kecha-kunduz u yoqdan bu yoqqa, buyoqdan u yoqqa chopqir chavondozning koʻpkari otidek sakrab-sakrab yugurmoqda, bu qadar mustahkam temir metindek simtikonlar ortida kengligi 20-10 metr chamasida chuqur zovur suv bilan toʻlgʻazilgan, bu sarhaddan qush ham uchib oʻtolmaydi. Togʻli sarhadi esa (tank, BMP,, BTR chopalmaydigan) aql bovar qilmaydigan mintaqalrini portlatgich mina snyaryadlar bilan ihota qilingan, oʻzlarini aytishicha bu sarhadning qismining ismini oʻgʻirinchi ipak karvon yoʻllari deb ataydilar. Ichida bijgʻib yetgan olomon boʻz ishtonlilar, zoʻrgʻa ishtonini yigʻishtirib olomay, lagan bordor, arzonfurish xoinlar oldida, qoʻllari mudom koʻkrak qafasini qoʻriqlovchi qularni eslatuvchi bechora insonlar dunyoda nima gap, nima soʻz borligini kim qachonlar faromush etganlar.
Millatim, dinim, vatanim legan qurboshiyu, Doʻkchi eshonlarga oʻxshash xudo yorlaqagan shoiru adiblarni, ravshan fikr ziyoliyu ulomalarni tutib berib, ilojini topsalar dor arqon xalqasini muloyimlik bilan oʻz dindosh vatashdosh millatining boʻyniga tashlab qoʻyadilar.
Shoir Murtazo Ulugʻov vatanining shu bugungi ahvoli koʻrinishi shundan iborat.
SSSR davridagi qardosh respublikalar, hozir chogʻ mustaqilchilikka erishgan yurtlarda birontasida bundoq yovuz simtikonlarni uchratmaysiz, sarhadlari ochiq va ravshan.
Hozir chogʻ shoir tugʻulib oʻsgan ona vataniga hech kim yurak yutib, otasi, togʻasi, opayu ammasi qazo janozalariga, qoʻshni Qazoqiston, Qirgʻiziston, Turkmanistonu Tojikiston mamlakatlaridan yetib borolmaydi. Borolmaydi emas nafsilamrini atganda tomoman borolmaydi, simtikonlar, spohlar, itlar, tanku BTR-lar, lozim topsa otib toshlaydi. Mana sizga koʻrgilik, mana sizga mustaqilligu demokratiya, ozodlik toʻkinlik, mana sizga kelajagi buyuk mamlakat, toʻqlik. Bunaqa qashshoq, toʻkilib, sitilib qolgan davlat hech kimga kerak emas. Yana qaytaraman sitilgan, oʻbodasi toʻzigan, kelajagi buyukmi goʻristonmi, sarhadlarini ming qabat metin-mustahkam qilmasin, dollarga oʻrab koʻchaga tashlamasin, bechora qul- choʻrilarini, bebaxtlarni, unga to Choʻbir tirik ekan, hatto burulib ham qaramaydi, qarashga yurak dosh berolmaydi. Bosh-Boshboltiqning, kuydirgi yeb, oʻpirib tashlagan turxini koʻrgisi ham kelmaydi. U oʻzining barvaqt, kutulmagan, xofli oʻlimidan,-yorib, otib titi-pitini chiqarib tashlamasligidan qoʻrqadi xolos. U xalqini emas, oʻzini asrash maqsadida sarhadini shunchaki metin, mustahkamlagan, u raiyatni emas, faqat va faqatgina oʻzini oʻylaydigan maxluq. U maxovning, sarhadlari qancha metin boʻlmasin, necha sanoqli daqiqada bu metin sarhadini tuproqqa qorishtirib tashlaydigan kuchlar mavjudligini anglab yetolmaydi, anglab yetish uchun yangitdan tugʻulib, ustozlari shoʻrolar tarbiyasida, taʼsirida emas, xudo buyurgan sharoitda oʻsib-unub yashamogʻi muqarrar. Oʻl, bu kuningdan, Oʻzbekistonning boʻy-boricha hamma mintaqalarini oʻzining badbashara toʻrxigʻa xos moslashtirmoqchi balki, agar xudo yorlaqasa, umrini toʻrt-besh yil uzaytsa, bu boʻladigan ish.
Menimcha Bosh-Boshboldoq, Turchinov, Yatsinyuk, Poroshenkolarni taroziga solsang, aqidalari bir xil ekanini tarozi toshidan maʼlum boʻladi. Tarozi toshining koʻrsaticha bu yerda kim ustozu kim tolib (murit) tushganini aniqlash uncha qiyinchilik tugʻdirmaydi.
Tarozining toshiga qaraganda, bari-bir Bosh-Boldoq ogʻirroq keladi. Agar yoshini yovuzligʻini, ish tajribasini (shoʻrolar davridan boshlab albatta) sarhisob qilgan taqdirda ham Choʻbir ogʻirroq keladi.
Bukrini lahat ham rost qilolmaydi degan donishmandlar aytgan qonuni shu boʻlsa kerakdir deb yoqangni tutasan ilhaq.
Adliya vaziri boʻsh kelmadi,-nima qilardingiz tinchgina maydondagi koʻp sonli raiyatni bir zumda qatli omdan oʻtkazib qizil qoniga boʻyab tashlash lozimmidi? Hech boʻlmasa sababchilarini habsga olish, aqalli homilador zaifalarga, bolalarga shafqat qilish kerakmidi?
-Afsuski, oʻsha paytda boʻlmagansan… nima deyishini topolmaydi va oxiri, biroz rangi pesga oʻxshab, qizarib-boʻzrayib sal-pal duduqlanib,-dunyoni zulm va tahdid bilan tiz choʻktirish mumkin xolos! Ular menga qarshi, boʻlmaydigan, hatto haqoratmuz shiorlar bilan chiqqanligini sen qaydan bilasan. Yana vazir boʻsh kelmaydi,-dunyoni zulm va tahdid bilan ushlab turish huquqini sizga kimdir bermagandir?
-Aytdim-ku, ming afsus, oʻsha vaqtda, boʻlganingda mumkin tushunarding, oʻshanda betimni irjaytgan-tirjaygan kattakon (2-3 metrcha) suratimni chizdirib kalaka, mazoq qilganini koʻrganingda edi… boʻlmasa…
-Yoʻq, bari-bir mening savolimga ochigʻicha javob berasiz?-deb shoshilmasdan, hadiksiramasdan, oldi, orqa, yon-veridagi generallarga koʻz qirrasini tashlagancha adliya vaziri qattik turib oldi. Bosh-Boshboldoq tupugini uchirib,-Ammo, bilardimki yaxshilik bilan hech ish bitmasligini, mamlakatni, raiyatni duo va nasihat bilan boshqarib boʻlmaydi. Buni sen goʻr suxta qaydan bilasan. Mardumning ogʻziga (sizlardan tashqari albatta) hamisha xalvo solib boʻlmaydi, buni sen oshkadi qavoq kala bilmaysan, bilishni ham istamaysan. Atrofinga nazar sol, mendan qoʻrqmaganlar nimalar qilishmoqda. Qonun deysangmi? Qonunni men yarataman, sen emas. U qogʻoz. Uni yaratgan odam-men, qanday qilib boʻyin egdirish yoʻllarini ham topadi. Qoloversa odamzot nazari past maxluq, senga oʻxshash, uni har yoʻl bilan yoʻqotish yaxud sotib olish mumkin. Hozirgi mening saltanatim davrida sotqin va senga oʻxshash xoinlar lashkarimdan ziyot boʻlsa ziyotdir, kam emas, tulib yotibdi-dediyu salgina kallasi bilan (boʻynini qoshigancha) kimgadir ishora qilgandek tirjaydi. Shu payt tomdan tushdimi, yo yerning qaʼridan koʻkradimi, toʻrtta Salimboyvachchaga monand borzagov boshi, yuziga, tanasiga, qoʻl oyoqlariga qop-qora qozon kuya surtganday maxluqlar tezda hozir boʻlib Adliya vazirini bigʻillatib bosib, qoʻllarini orqaga, boʻynini pastga qayirib olib chiqib ketdilar. Zal suv sepgandek jim-jit. Bosh-Boshboldoqning qoʻllari qaltirib, yoʻtalgisi kelmasada bir, ikki uhoʻ, oʻhulab tomogʻini qirib oldida,-Alvastining oʻzi deysan, tushinga kirsa yurak-piraging yorulgidek,-mengdan soʻng saltanat otxonaga aylanadi, siyosat zanjiriga darz ketib sitiladi. Qariyb chorak asr koʻproq mamlakat mening ilkimda, koʻrib kelayotirsiz, mening nomim bilan nafas olmoqda. Menga boʻyin sundi, mendan keyin sizlarning ilkingizdan hammasi ketadi, buni men aytayabman. Bugungi gʻoz yurishlaringiz bekor boʻladi. Soʻng mening siyosatimdan bosh toblash nima ekanini keyincha bilasizlar,-deb dimogʻini yana qirib oldi, koʻzlari sal-pal etning ostidan moʻltillab, bitning koʻzidan-da mayda bilinib turgani tamoman yuz lavhidan yoʻqolib ketdi. Turxi sogʻ odamni tushuda qoʻrqitayotgan maxluqday, boʻqdan toʻygan xoʻrozdek joyiga oʻtib oʻtirdi. Va mening siyosatimdan bosh toblash Adliya vaziri kabi, nima ekanini keyin bilasizlar. Senlar hozir koʻrib turgan narsangizga ishonasizlar, xolos. Mening siyosatimdan, yoʻl yoʻrigʻimdan bosh toblash mumkin emas, buni unutmang! Zotan men hech qachon unutgan emasman. Men, oddiy talablarimdan yuz burgan kimsalardan ayovsiz oʻch-oladurman. Mening qonun-qoidamni buzgan odamdan koʻra dahshatliroq narsa yoʻq. menga quloq osmaganlarning yorugʻ kunning oʻzida tamogʻiga qoʻrgʻoshin quyaman, mahmadona, oʻzidan ketganlarni buguning oʻzida toshboʻron qila olaman. Men senlarga oʻxshash oʻgʻri qaroqchilarni, toʻrttalab, beshtalab oʻynash ortdirgan zinokorlarni, hozircha kechirsamda, lekin bu sharafli imtiyozga narozi boʻlmoqchi kaslarga, kerak boʻlsa yaqindan, uzoqmas, hozirning oʻzida hisob-kitob qila olaman. Hamma-hamma vazirlarga tortiq qilingan toʻyu-toʻyona imtiyozlarlarga koʻnmayotgan, toqat qilaolmayotgan, yuqorida eslatgan oʻzboshimcha muxtoriyat uslub gʻoyalarimga tupurgan nokaslarga edilikda koʻz yumib oʻtirishim maqsadga muvofiq emas. Boshqacha yuz bilan qarashga hozir ham, kelgusida ham (agarda tirik boʻlsam), nasib qilgan boʻlsa, kuch qudratim yetarli. Ochigʻi, umuman, menga mening yoʻl-yoʻrigʻimga kimda kim shirk keltirar ekanlar, ular bilan chiqishmasligimni, senlar yaxshi bilasanlar, aksincha ularning kulini koʻkka sovurishimni ham. Meni xudodan qaytgan ogʻzida musulmoncha shaʼriy kalomi yoʻq deyisharlar. Buni qoziyu qullotday soʻzamol maddohlar emas. Bu haqda kelgusi mashvaratimizda gap ketadi.

Qaylarga qocharding soʻqqa qoq boshim,
Essiz taqdirimdan soʻzla soʻz boshim.

Barmoqqa tutqazib qalam-alamni,
Komfirqa haqqinda surdim kalomni.

Bu dunyo aslida sinov maydoni,
Oqillar topgaylar sharafu shonni.

Qatagʻon qurboni ming-ming nechalar,
Umr tongin zulmat etdi nechalar.

-Xizmat qil,-dedilar,-sotsializmga,
Ijodkor erkini olib izmiga.

Shoiru adabni ushlab qoʻliga,
Koʻz uzmay qaragan kabi loʻliga.

Komfirqa gʻoyasin gohda qoralab,
Tilimni tiyolmay ochgan edib lab.

Natija ayanchli boʻdi albatta,
Ezildi jismu jon poʻlat katakda.

Yetmish yildan keyin buzulmas kishon,
Darz ketib uzuldi, qolmadi nishon.

Istiqlol umidim bardam ayladi,
Oʻksingan dilimni begʻam ayladi.

Erk-Istiqlol yurtga tuhfadek goʻyo,
U berdi oʻzbekka yangicha dunyo.

Farzandlar-oʻgʻil qiz yurtning gavhari,
Saodatdan soʻzlar sidq ila barii.

-Yurtga qayting-derlar,-zoʻr bisot sizda.
Olovli soʻz, qalam bor izmingizda.

Sevgingiz Vatanni aylar baxtiyor,
Yosh toʻkmang-dillarga yetgusi ozor.

Hamrohlar mephridan yayraydi jonim,
Quvonchdan koʻpirar tomirda qonim.

Faxrimsan, baxtimsan, jonajon diyor,
Mustaqilsan, endi senga zafar yor.

Haq soʻz uchun bir payt topgandim ozor,
Lek kutdim bu damni intiq-intizor.

Istiqlol sharafin kuylagayman men,
Istiqlol taqdirin oʻylagayman men.

Ammo bir guruh bor yakrav va sarkash,
Istiqlol aylamish ular koʻnglin gʻash.

“Dunyoni titratdi,-derlar dohiymiz
Sodiq kommunistlar avlodimiz biz”.

Baʼzisi bugun ham amalga mingan
Mostlashib istiqlol bagʻriga singan.

El dardidan yiroq hayoti kechmish,
Shiori: boʻlsa besh, boʻlmasa oʻnbesh.

Har joyda maʼqullar shaxsiy fikrini,
Tulkidek bildirmas dildagi kirni.

Shoirning bu aytgan fikrlari toʻligʻicha Bosh-Boshboldoqning qaltis harakatlarini tastigʻi. Bosh-Boshboldoqning makkorligi shundaki, u odamlarni sarson-sargardon qiladi, kezi kelganda, qulga, soʻqirga aylantirib qoʻyadi. Odam atrofida nimalar roʻy berayotganini his qila olmaydi. Tirikchilik boshida qamchi oʻynatadi. Balki hammamizning birdan-bir fojamiz aynan shudir. Koʻplab azizlar millatdosh Oʻzbekistonda bu yoʻlda zalolatga botdilar. Atrofga qarang birov xoʻja, birov qul, birov bor, birov yoʻq. Gʻofil odam hayot azaldan shunday edi, deb oʻylaydi. Xudo xech bir maxluqning kushandasini oʻzidan chiqarmagan. Faqat odamgina oʻz kushondasi Bosh-Boshboldoqni oʻzlari yarata olgan. Odamning kushondasi odamning oʻzi. It odamni yemaydi, ammo Bosh-Boshboldoq degan odam, odamni maʼnan yeyishi, jismonan yoʻq qilishi turgan gap, oddiy holga aylanib qolgan. Ana shu maʼnan yeyishi, jismonan yoʻq qilishni Bosh-Boshboldoq oʻzining (xudosiz albatta) ustozlari Shoʻrodan, gegemon komfirqasidan dars olgan va bu gʻoyani amalda shoʻro ustozlari kabi davom ettirmoqda, zotan, juda katta, qaltis, odamxoʻr, yovuz illatlar gʻoyasini ortigʻi bilan amalda isbot qilmoqdalar, u zot. Hali zamon bu yoʻlboshchi “dono”, odamlarni eng beqadr maxluqqa, itning oxirigi oyogʻiga aylantirish niyatidan haligacha qutulganlari yoʻq.
-“Bu ham boʻlsa xudoning yozmishi”, -dedi MVD vaziri Almatov, Bosh-Boshboldoqning boʻyin tomirlari taranglashib, kallasi qaltirab turgan palla. Bosh-Boshboldoq esa -menga bunaqanggi xudo bezor saf-satta fantaziyangni oʻqima, qavoq kalla,-deb oʻqraydi, sal nafasini rostlangan soʻng.
Muxlislar shoirning toʻrt qator misralaridagi yigʻi aralash dardini, achchiq holni bayon qilayotganini sezib turadi. Qariyb chorak asrdan ziyot Oʻzbekistonda avjiga mingan maʼnoviy haqoratlar, barcha razolatlar, Bosh-Boshboldoq tomonidan zulm va istibdod, xorliq va benavolik tobora odamlarning ruhiyasida aks etar, bu hol bora-bora ularning jismonan mayib-majruh etmoqda. Qora mehnatga giriftor etilgan och-nochor xalqining ayanchli turmishi, boz ustiga chorak asrdan buyon Oʻzbekiston tuprogʻini toptayotgan choʻbir, choʻbirzodalarning mustabid desak ham boʻladi. Ularning zulmi odamlarni ham ruhan ham jismonan bemorga aylantirgan. Nima boʻlsa xam Sharof Rashidovning davrida gulu-gulzorlarga koʻmilgan, boy, obod mamlakat nega bu ogʻir ahvolga giriftor boʻlganiga aql bovar qilolmaydi. Hatto qoʻshni davlatlardagi necha-necha million oʻzbeklar kondoshlarining ogʻir ahvolini tushunmayotgani birinchi va soʻngi muammo bu- Oʻzbekiston kondoshlarimizning ijtimoiy-siyosiy, maʼrifiy-mafkuroviy,inqirozidir, Bosh-Boshboldoqning adolatsiz xususiyati bilan chambarchast Bogʻliq. Kun sayin ogʻirlashib borayotgan qishloq axolisining ahvoli, ayniqsa katta shaharlarda tahlika solarli, maishiy buzuqliklar avjiga mingan holat esa, endilikda uzbekistonlik choʻbirzodalarning iymon sarhadlaridan tajavuz qilaboshlaganini hech kim inkor qilaolmaydi, fohishabozlik, sharofxoʻrlik, sudxoʻrlik, olchoqlik, aysh-ishratga berilishi, turli xil noshaʼriy amallarning urchib ketishi, boylik va hashamga ortiqcha ruju qilish, qudrat oldida bechora-besohiblarni tiz choʻktirish hamma-hammasi qora mehnatkash xalqning boʻyniga tushvyotganining barii bora-bora iymonga futur yetkazayotgani edi. Avtoga mingan yangi zamon choʻbirzodalarining endi oshkora qutirayotgani, Oʻzbekistonda unumli serhosil yerlarini allaqachon oʻzining “tomarqasi”ga aylantirganini koʻrmasdan boʻlarmidi? Bu “tomorqa”ga adashib kirib qolgan bechora, och aholining itdan battar xor qilinishi buni yaqqol tasdiqlardi. 2005-2006 yil shoir Murtazo Ulugʻovning Fargʻona vodiysiga safari olis toʻqiz oyga choʻzildi. Vodiyni qadam-baqadam kezarkan shoirning tasavvur olami butunlay ostin-ustin boʻlgandi. Avvaliga vodiy moʻminlarining qiblagohi boʻlgan metindek qattiq eʼtiqodi uni lol qoldirdi. U qadamlari yetgan borcha vodiy mintaqalarida xorliq va zorliq, zulm va istibdodning gʻayirinsoniy tamgʻalariga guvoh boʻldi, ularning abgor tirikchiligiga duch kelaverdi. Qay yerga bosh suqmasin koʻz yosh va yoʻqotishlik, koʻk kiygan kelinchaklar, bir etak bolasini ergashtirgan, koʻk kiygan zaifa ayollar, qay yerga oyoq qoʻymasin vodiy musulmonlari oʻrtasila ixtilof. Umuman Oʻzbekistonda mana chorak asr ziyotroq Bosh-Boshboldoqning asoratida hansiromoqda.
Andijonda shunday ilohiy jome masjitlari boʻlib, raiyat dilida shunday bir buyuk sunnat bilan nega bu qotilning kuyigiga tushib qoldi ekan? Bu bir buyuk sinovdir, unda xoinlar xoinga, munofiqlar munofiqqa, gʻanimlar gʻanimga, doʻstlar doʻstga ajraldi. Bu sinovni vodiyda hech kim koʻrmagan. Andijon oʻlmaydi, har zarra toʻprogʻida ming bir avliyo nafas olayotgan Andijon oʻlmaydi. Iymon, eʼtiqod beshigi boʻlgan Andijon osmonida noxush ruh hokimi esadi, shoh Mirzo Boburning vatani boʻlmish Andijon oʻlmaydi.
“-Xohlaganini yeb, oʻtlab yurgan eshaklarni va och, ichimlik suvga zor sherlarni koʻrayapman. Shuningdek, yegulik topolmayotgan olijonob, pok kishilarni hamda shirinlik va bedanalar yeydigan pastkash kishilarni koʻrayapman”. Hazrat Ali:
Hali oʻz davrida Hazrat Ali aytgan edi:
“odamlar shakl-shamoyil jihatdan tengdir. Ularning otasi Odam, onasi Havodir. Agar kishiga qabrlar ochib berilsa, xoʻjani quldan farqlay olmaydi”. Shunday ekan iymoni halokatga uchramagan, tirik ruhli sof odamni hech bir yovuzlik magʻlub qilaolmaydi. Har nechuk yovuzlik iymonsiz, ruhi payhon vujudga shoshadi. Yovuzlik iymonsizni axtaradi. Iymon qoʻrgʻondir, unga na dard, na falokat, na xarom-xarish, na fitna-fasod yoʻl topolmaydi. Xudo haqiqati anna shu manzildan boshlanadi.
Sorbonlar (oʻlboshchilar) iymon, ehson va insof diyonat va adolat sohiblari boʻlsalar xalqning baxti, rivoyat qilishlaricha xalifa Ali Bin Abi Tolib quruq non va suv bilangina kifoyalanar ekan. Sababi albatta, mamlakatning qayerdadir qarni nonga toʻymaydigan nochor, kambagʻal, qoʻli yupqa odamlar boʻlishi tabiiy. U katta bir xalifalikning “Sorbon”i. Oliy qasrlar va bu qasr ichidagi fil suyagidan yasalgan Xajlai Oj uyda, kushklar va ming-ming choʻrilar bagʻrida (Xudoyorxon, Olimxonlar singari) qornini qappaytirib va qashlab yashashi ham mumkin. Yoʻq. nima uchun u-xalifa-toʻq, raiyat esa, gʻoʻzapoya chaynashi kerak. Bolasining eng oddiy istagini bajaraolmasligi, zavchasiga “Nomazom shom” atlas kuylak ham olib beraolmasligi, oʻzi esa odam boʻlib soqoli kumush rang tashlagan yoshgacha halolroq engil-bosh koʻrmasligi kerak? Nega? Bular faqat xalifalar, Bosh-Boshboldoqlar uchun chiqarilganmi? Marmar hovuzlarga kala otishni faqat xalifalarga, Bosh-Boshboldoqlarga chiqarilganmi?
Shoir sheʼrlarining zamir-zamirida yashirinib yotgan maʼnolar yuqoridagi fikrlarga dalolat qiladi. Xalqparvar shoirning hayoti ayni shu holatning tasdigʻi edi. Murtazo aka oʻta kamtarona, aytish mumkin faqirona umr kechirmoqda. Xalq shoiri sifatida u sufimijoz, darvish sifat, rind Orif insondir, sheʼrlariga oʻxshash. U suygan, gʻurur bilan mening shifokor hamkasbim, birodorlarim deguvchi doʻstlari taqdir taqozasi bilan katta-katta mansab sohiblari boʻldilar. Odatda bir muncha yuqoriroq mansabga koʻtarilgan xoh qalam ahli, xoh shifokor boʻlsin, xoh jaydori amaldor boʻlsin atrofiga oʻzining naslu nasabi, el-urugʻi, hech qursa oldida taʼzim bajo keltirib, ikki qad, ikki qoʻli koʻkrak qafasini qoʻruqlovchi laganbardorlarini yigʻib oladida “Muxtoriyat” holatida faoliyat koʻrsata boshlaydi. Ana qayerda ekan bizning milliy fojialarimiz. Atrofga qarang, hech bir mansbadorning yaqinida begonalarni koʻrmaysiz. Xalqning qismati shoir xayollarini burovga solgan edi. Zimda xasad va gʻaraz olovida yonganlar Murtazo Ulugʻovning hech qachon boʻlmagan amali yoxud davlatiga emas, ochiqdan-ochiq goʻzaldanda goʻzal odamiyatini koʻrisholmasdi.
Bosh-Boshboldoq-tili bir, naslu nasabi bir,irqi bir, ammo tarix taqozasi bilan boshqa-boshqa sarhadlar (Qozoqiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Tojikiston, qoʻshni Chin-Mochindagi Qashqar oʻzbeklari) da yashayotgan millatdoshlarimizning yuziga tupurdi, ularning yuziga eshiklarini, qarsillatib yopdi, koʻkradigan itarib yubordi. Bizning yagona milliy fojiamiz anna shu-ayni “Yoʻboshchi dono”ning mahalliychiligi ekanini anglab yetmagunimizcha bir odim ham ilgari bosolmaslizimiz achchiq tarixiy haqiqatdir. Sut bilan kirgan bu mudhish fojiha Bosh-Boshboldoqning ruhiy (paranoid) kasali davo topishiga mening koʻzim yetmaydi. Ehtimol jismu joni, ruhoniyati pok, oʻzligini anglagan, aqalli, hammamiz bir Ota, bir onaning farzandlari ekanimizni tushunadigan naslar kelar, (noumid shayton).
Murtazo aka toptalgan, haqoratlangan qon qaqshagan Andijondan qaytgandan soʻng, uzoq vaqt oʻziga kelolmadi. Shoirning odam bolasi, uning bu olamdagi oʻrni va qismati haqidagi qarashlariga darz ketdi. Kutulmaganda har nechuk gʻayriodamiy qilmishlarni bajarishga qodir insonlar (Bosh-Boshboldoqlar) haqida tasavvuri tom maʼnoda oʻzgardi. Ha hammasi sheʼriy asarlarda aytib, qoʻshiqlarda kuylangandek emas ekan. Shoirning koʻzda yosh, hasrat bilan naql qilayotgan Bosh-Boshboldoq yovuzliklarini gapirar ekan, men boʻlsam hamma-hammasini oqizmay-tomizmay oq qogʻozga tushura bordim.

Komillik yoʻq boʻlsa manzil qurolmas,
Ongi kirlashganlar tinchib turolmas.

Chertganda jaranglar qon yuq kosasi,
Martynda quygandek temir ustasi.

Hayotga yoʻl topdi fahish soyasi,
Tuproqni qovurdi ablah gʻoyasi.

Toychaga jonkuyar-omuzgor partkom,
Esingdan chiqmasin deya intiqom.

Obkomin oldiga obborgan iblis,
Hazillashgach ilk bor ketiga dayis

-Chin dildan olgin sen taʼlimni undan,
Boshqasin qoʻy,-degan,-chiqmaysan yoʻldan.

Tuzimni izmingda tutmoqlik uchun,
Choʻbirmas, hangi boʻl, tepib tur-tun-kun.

Yoʻrgakda haftiyak yuqqan kasallik,
Kun sayin, rak kabi quritar ilik.

Yagoda, Yejovdek yigitlik payti,
Oʻqigach, Beriya davriga yetdi.

Oʻqirdi Ilichning “Mashʼal” dekretin,
Havasi ortardi ustozga butun.

-Aniqroq ayting soʻz, shoshilinch paytda,
-E shoshma, aytaman kelgusi baytda.

-Yurak yoriilmasmi eshitsak barin,
-Eshiting, soʻzlayin mingidan birin.

-Choʻbir ham bilarmi gʻoya bozorin?
-Yodaki dedimku bandi solorin!

Erkni koʻp toptagan Choʻbiri ayyor,
Haq talab churq etmas “GULAG” i tayyor.

Qirgʻinga qoʻl urdi, siyosati doʻq,
Qasd qilsa, yetarli Omborida oʻq.

Yurt hokimi u-Komfirqa sabab,
Elim boyligini toʻymaydi yalab.

Har yurtga ming-minglab tarqab farzandlar
Ish izlar-non izlar, koʻpdir qarzlar.

Bu yoʻlda koʻplari majruhu bemor,
Yo ota-ona, yor diydoriga zor.

Kimdir yillab koʻrmas farzandlar yuzin,
Sogʻinar, Vatanda qoldirgan izin.

Oʻlkada xoʻrlangan oqillar bari,
Adl istab ketdilar Rossiya sari.

Koʻpayib bormoqda yetim-esirlar,
Puldorga egilgan ayol asirlar.

Tashnalik, ochlik, kasallik zolim,
Yupunlik bu yurtda hukmron doim.

Lekin “Yurt boshi”ning tili bir quloch,
-Obod etdim yurtni, yoʻqdir yupin och.

Martabamga hasad-solmoq chun raxna,
Igʻvo toʻqishadi necha tur ziqna.

Ammo saylovoldi ul sanalarda,
Koʻp sonli uchrashuv tantanalarda.

Vaʼdalar qiluvdi koʻksiga mushtlab,
Zaxmatkash xalqining koʻnglini xushlab.

-Maqsadim tugatish elimning gʻamin,
Tinchligu toʻkinlik etilar taʼmin.

Yashaysiz gazlashgan obod uylarda,
Madhingiz kuylanar qoʻshiq kuylarda!

Bir mayiz topsam gar parvo qilmangiz,
Qirq boʻlak qilib yeb, shukrona deymiz.

Xudo siylagann axtarmang uzoq,
Mana men! Burningiz ostida ilhaq.

-Sohibi taxt boʻlgach, tutdi oʻzga yoʻl,
Yurtda qashshoqligu haqsizlikdir moʻl.

Bilindi: Qiztaloq sozlab aldabdi,
Iishongan dillarni laqillatibdi.

Biz ishondik shumga chindan berilib,
Jon bosib Choʻbirga yurdik kerilib.

Afsus, nafrat toʻla ushbu hayqiriq,
Shoʻro siyosatin eslatdi aniq.

Choʻbir ham komfirqa gʻoyasin quli,
Ongida soʻnmagan puch gʻoya nuri.

Komfirqa malyi kasalga asir,
Ichburuq qurganday ichiga qasr.

Qilarga ish topmay Lenin bahona,
Dekreti yer sharin etmish devona.

-Stalin qurmagʻur koʻp narsa koʻrgan,
Qon toʻkish fanidan bizga dars bergan.

Tik turib hayiqmay Stalin hoqon,
Tunu kun tinmasdan talab qilgan qon.

Tengi yoʻq jahonda dohiyi ulgur,
Yuzming zarb, yuzminga choh qozgan chuqur.

Stalin esa har gal Ilich yoʻlidan,
Jazoda qoʻllagan qiynoq zoʻridan.

Qonsiragan qalbi tinchimagan hech,
Surgin, qamash boʻlgan maqsad erta kech.

Yuz minglab mahbusga goʻr tayyorlatdi,
Keyin millionlarni tutday qulatdi.

-Ularning oldida men bir musucha,
Xizmatim Vatanga shu-kim tushunsa.

Oqilni suqladim,-deydi koʻrnamak,
Ajdoh shoh boʻlish chun suq, gʻaraz kerak.

Yaxshilik kirmagay hatto tushimga,
Sinmas, der-tosh otsa qon yuq tishimga.

Tirtayib pes yegan tirish yuzini,
Ikki qilmas emish bita soʻzini.

Irjaytib gʻirt qoʻtir maraz betini,
Ma senga!-koʻrsatar kalta putini.

-Yusufning kentida keti pistaqi,
Chivinlar qoʻnmoqda men toʻkkan qonga.

Boshida jim-jima toʻrt qirra toqi,
Qarangki “ul maxov” oʻxshaydi molga.

Koʻzlari oʻqraygan, koʻkargan boʻrtiq,
Oʻchakib nazarga ilmaydi meni.

Pes boʻlay, ajalga qilmasam tortiq,
Yalay, deb intilar “gulday”betinmi.

Solehni ushlasam, undan soʻng koʻring,
Hech kimmas nazdimda qochoq Boburing.

Ushlayaolmasam turolmasman tek,
Koʻzimga koʻrinmas hatto ulugʻbek.

Soleh Muhammadni oʻldirolsam gar,
Jahonda koʻringki Temur men takror.

Temur men deyishi Choʻbir nasoro,
Kurakda turmaydi bu gapning oʻzi.

Qolganday tarixda siniq togʻora,
Ertani koʻrolmas koʻrnamak koʻzi.

Suq solib yursada odimlab bazur,
Nomasin olchoq shoh yozmoqda hozir.

-Xayriyat, ruslar ham, qaramay qoʻydi,
Shukr, davr yetdi, koʻzim liq qonga toʻldi.

Tushmagur quloqni osmonga tomon,
Uzguncha choʻzardi, burovlab yomon.

Shu paytlar qoʻrquvdan goh pisib yurdim,
Rus ketdi bir choʻpchib oyoqqa turidm.

Suqimni ishlatsam, aylanmas yer ham,
Shunda boʻlar edi alamlarim kam.

Zoʻr toʻzim qurdim der-boqiy saltanat,
Tashi yaltirogʻu asosi toʻhmat.

-Saltanati qursin, borligʻi soxta,
Oʻzbeklar shuurin etgandir axta.

Yosh, qari goʻyo gung ocha-olmay lab,
Soʻkadi tolein, qargʻar yer mushtlab.

-Voh falak, suqchini shoh qib oʻzimiz,
Gunohkor kim desang, izlar koʻzimiz.

Xudo ursin uni, aldav hunari,
Koʻzlarga mil tortar, koʻrmas koʻplari.

Shoh boʻlgach ruslarga ket,-dedi tezdan,
Uskina, xomoshyo chiqdi soʻng izdan.

Iqtisodiyoti charchatdi xalqin,
Siyosatda ham moʻl gʻarazli talqin.

Oxirgi choʻpgacha chiqarmay sondan,
Oʻlguncha tepsang ham tushmashmish tomdan.

Achchiqlanib maxov, quyonchiq tutsa,
Shaytonlab shataloq otadi har gal.

Movunga irgʻitar qoʻlga ne tushsa,
Yon-verdan kim oʻtsa uradi changal.

Kotibin soʻkib, der-nazar sol tashga,
Yurganlar xiylaku tutmagan mushtga.

Kalavlanma,-deydi,-buncha oldimda,
Kafaning bichganman, bordir yodimda.

-Koʻzini luq qilib boplab aldaydi,
Toʻqsoni hal faqat, oʻni kam deydi.

Biz turgan kishvardir ulkan mamlakat,
Ruslardan qolganmish juda koʻp illat.

Elni eplaguvchi menman zulfiqor,
Neni kim istasa, topgay menda bor.

Ishkal ishlarimchi, peshonam shoʻri,
Sezmay yurgankanman men noshud boʻri.

“Shohnoma” asarining muallifi, haqiqiy sheʼr ustasi, quyma satrlar kashshofi, sheʼrni oylab chaynamasdan bir nafasda toʻkib tashlash mumkinligini amalda isbot qila olgan, rangning suvratini, holat va manzaralarning naqshini soʻzlar bilan aslidagidek tasvirlaydigan, borliqni kutulmagan, koʻrilmagan, boshqa bir olam vositasida aks ettira bilgan, harqanday ijtimoiy dardni lirik fojiaviylik bilan qorishiq holda aks ettiradigan, milliy xoslikning yangicha usullarini yaratgan, umuman sheʼriyatimizga yangi kutilmagan havo olib kirgan shoir Murtazo aka menga peshvoz chiqib goʻyo qarshimda tiz choʻkib oʻtirganini sezaman. Shoirning sheʼrlari goʻzal istioralari, engil boshidagi sarishtaligi, kamgapligi, minbarlarga chiqib mushti bilan tilini barobar ishlatish odatlari yoʻq. Murtazo aka adabiyot uchun hamma narsani boʻyniga olgan shoirdir. Gʻala- muslarning tahdid va taʼzyiqlariga tiz tushadiganlar toifasidan emas. Haqiqiy adabiyot qurbonlarsiz boʻlmasligini Mashrabu Termeziy, Mansuru Abdullo Qodiriy, Choʻlponu Usmon Nasirlarni dil-dilidan his qilgan shoir ortga qaytishni, murosaga borishni istamaydi. Zotan, oʻrtada millat uchun hamisha qismat vazifasini oʻtovchi Vatan adabiyoti turadi. Vatanga toʻgʻri, haqqoniy, xalq adabiyoti kerak edi. Murtazo Ulugʻov sheʼrni qasidabozlik, sharmandali xushomatbozlik, laganbardorlik, oʻtkinchi siyosiy oʻyinlarga qurbon keltirishdan asrab qolishga chogʻlangan va bu yoʻlda uning qalmi koʻp narsaga erishgan barmoq bilan sanarli, Shavkat Rahmon, Askar Mahkam, Rauf Barfi, ustod Erkin Vohidov, rahmati Gʻofur Gʻulom, Zulfiya, Homid Olimjon shoirlar, yozuvchilar Domla Oybek, Abdullo Qahor, Nabijon Boqiy, Sharof Rashidovlar oʻzbek adabiyotida Tojikistonlik Loiq Sherali, Sobir Bozor, Tojikiston oʻzbek adabiyoti muhitida shoirlardan Abdullo Zuhur, Shodmon Joʻra, Murodjonzoda domla, Sayyid Neʼmatuloh Ibrohim. Shu muhidning yozuvchilaridan Eshmamat Donoxonov, Hasan Erboboyev, Joʻraqul Ajib kabi-avliyolar sonida oʻzbek shoiri Murtazo Ulugʻov ham shular qato+rida yonma-yon turadi. Garchi millatning oyoqlariga emas, millatning boshiga qarab fikrlashga oʻrgangan adib-Murtazo aka oʻzbek-rus adabiyotida Gyoti doho misoli qator-qator sheʼriy injular yarata olgan shoir hali adabiyotga kam boʻlsada yetarli xizmat qilmadim deb oʻkinar. Kabi gʻazablar oqib keladigan paytlariga men guvohman. Chunki uningcha vatanparvarlik, vatanfidoiylik, baland gʻoyalar va bu gʻoya hozirgi adabiyotning yetakchi mavzuga aylanmogʻi, har bir vatandoshmizda millatparvarlik tuygʻusini oʻygʻotmoqlik lozim degan shoirdir. Adabiyot va adiblik masʼuliyatini ana shunday anglagan va bu gʻoyaga sadoqat va sidqidillik bilan xizmat qilishni oʻzining muqaddas burchi deb bilgan Murtazo aka oʻzidan ham, boshqa qalamkash aka-ukalaridan ham, kelgusi boʻlajak yosh avlodlar-shoiru adiblardan ham shu gʻoyani baland koʻtarish ruhini kutmoqdagi shoirdir.
U oʻz millatining yutuq va kamchiliklarini roʻy-rost aytmadigan, til va tarixni oyoq osti boʻlishidan asrashga bel bogʻlagan milliy istiqlol uchun kurashning oldingi (birinchi desak ham boʻladi) safida turgan, xalqimizning toptalgan haq-huquqini qaytarib berishga chogʻlangan,, komfirqaning va uning toychasi Bosh-Boshboldoqning razil oʻyinlarini fosh etish, ogʻir mehnat qulligidan mallatini xolos qilish, hech boʻlmaganda yengillashtirish, milliy qadriyatlarini kamsitish kabi millatimiz boshida qilichini qayrab turgan muammolarga javob qidirgan shoir, oʻz millatining nimalarga qodir va nimalarda ojiz ekanligini yashirib oʻtirmagan adibimizdir. Shoir oʻz millatining kelgusi avlod qismatiga ham befarq emas, bu kelgusi begʻaraz avlod oʻzlari sigʻingan gʻoyalarini, bayroqlarini Bosh-Boshboldoqdek nopoklarga berib qoʻyishlarini, aks holda, har qanday baland gʻoya, har qanday muqaddas bayroq soʻtilib, insonlarni kelayotgan adolat yoʻlida birlashtirish kabi buyuk quvvatdan mahrum boʻladi. Bundan esa xudo saqlasin degan fikrlari qulogʻim ostida shomoldek huvvulab yurganlarini sezib yuragim uyushib ketishlaridan hadiksiranib, uyoqqa, buyoqqa alangsirayman.
Bugun oʻsha oʻtgan asr 85 chi yildan boshlangan bolshovoylar qatagʻonining yangi oqimi ming-minglab oʻzbek xonodonining shoʻrini quritishga qaratganligi ,mustamlaka siyosati ekanligi, bu siyosat millat umurtqasini yana asrlar qadar sindirib yuborishni maqsad qilgani yetishmaganday, bugun oʻtgan asrning 92 chi yillarida erishgan istiqlol istiqbolimiz “oʻzingdan chiqqan baloga, qayga borasan daʼvoga” misoli millatimizni chinakkam fojiali “BoshBoshboldoq” domiga ason ilinganligi yangligʻ, aqlim yetishmasligini oʻylab, yuragim qars ikkiga boʻlinganday behol boʻlganimni sezib, koʻzimni chippa yumamanda, vujudimni yalangʻoch yerga shartta tashlaymanu, uning qaʼriga voy-dodlab kirib ketishni orzu qilman, xolos.
Oʻzbeklar, umuman, shoʻrolar, deb nomlangan barcha millat nomoyondalari ham gegemon komfirqaning tomogʻidagi soʻngak boʻlib kelgan 30-50 chi yillardagi qatagʻonlarda eng katta falokat ham asosan rus va turkiy xalqlar boshiga tushdi. Temir tanli komfirqa vaqti-vaqti bilan “kallaklab turish” siyosatini boyroq qilib olgan (har yetti yilda) qatagʻonini oʻtkazar ekan, millatlarning yorqin siymolarini yoʻq qilishga harakat qildi. Xuddi shunday qatagʻonlarning eng soʻngisi saksoninchi yillarning ikkinchi yarmida Oʻzbekiston, Qazoqistonning markazi Alma-otada, kavkazda Tiblisida sinovdan oʻtkazdilar. Bu qatagʻon shoʻrolar tanazzulini tezlashtirdi. Butirka, Lefartova “imtiyozli” markaziy qamoqxonalariga katta surʼatlar bilan sudrab ketilgan oʻzbeklar va boshqa qardosh respublikalaridan, Rus mamlakatidan (bundayrogʻini Toshkent Tosh turmasida), hali oʻttizinchi yillardagi kabi vaqtida jon taslim qilmay, Shoʻrolar imperiyasining oʻzi jon beraboshladi. Bu gal oʻzbeklarga, “Bosmachi, xalq va davlat dushmani” yorliqlari emas, ochiqdan-ochiq bor ovozda gʻoz turib “oʻgʻri” tamgʻasi bosildi. Ular oʻylab oʻtirishmadi ham “oʻgʻri-oʻgʻri-da!”…
Xoʻsh “qurib ketgur”-oʻzbeklar nimani oʻgʻirlagan ekan? -paxtani. Qaysi vallamatning ekib, etishtirib qoʻygan paxtasini? Peshonasini shoʻr bosgan oʻzbeklar oʻz yerida ogʻir mehnat mashaqatlari natijasida oʻndirib oʻstirgan va oʻzining jonidan bino boʻlgan bolalari, xotin-zaifalari, noboligʻ qiz-oʻgʻillari izillab qora qishgacha yigʻishtirgan paxtasini “oʻgʻirlagan” emishlar. Xayriyat, deysan baʼzan yoqa tutib, yaxshiyam suv ostida yetgan kema “Titanikni” tunamagan ekanlar! Bu qurib qaqshagan millatimni bir tomoni boʻlsa, ikkinchi tomoni “Oʻzingdan chiqqan baloga”-Gʻirt qoʻtir Choʻbir, Shurolar oxirigacha yetkazaololmagan qatagʻonni (ish tajribasida) Andijon mintaqasida sinovdan oʻtkazgancha ortigʻi bilan bajardi. Bunisiga nima deysiz? Bu odamxoʻrning yopishtirgan tamgʻasini nima nom bilan atash mumkin boʻlsa, oʻzini esa qandoq atamada atash mumkin ekan degan fikr vujudimni oʻyib-oʻygan oʻyga borib-Qoʻqon xonligi 1890 yillarda Mallaxonning oʻgʻli Sulton Sayidga besaramjon oʻtgan taxtni qariyb oʻz irodasiga olgan Olimqul Amirlashkar (1988-chi yildan taxt egasi boʻlgan Bosh-Boshboldoqqa oʻxshab) qozoqlarning 120 ta biylarining oqsoqol rahnomasi yoshi yuzdan oshgan Boyzoq oqsoqolni zambarakka solib otib yuborgan, goʻshtini qurt-qushlarga yemish boʻlsin, toʻyganicha yeysinlar deb farmon bergan oʻsha Olimqul Amirlashkarning nomi bilan atasakmi, menimcha marazning nomi, nasabini ham, sinovdan oʻtkazgan qatagʻon tajribasini ham-Qulun Ortiqboy ibni Lavrintiy Beriyazoda desakmi yoki eng toʻgʻrirogʻi, tushunish uchun osonroq, ustozlari nomidan Ortiqboy ibn Qulun-Toychasi ibni Ilich-Vesorion desakmi, bilmadim, qatagʻon etilgan Xudo ham buyogʻi-ikkinchi tomonini haligacha inson aqli yetmaydigan, uni ataydigan atama va turdosh soʻzni yaratgan emas, to hozirgacha uni ataydigan nomi nasabi, turdosh-atamalarini doho olimlar ham oʻylab topolganchalari yoʻq, undoq donishmandlar, darvishlar singari bu kufru zamindan oʻtib ketganlariga ancha asrlar ketma-ket oʻtib ketganlar.
Shoirning tarixiy lavhalar taʼsiriga chogʻlangan oʻtkir va birmnucha tigʻdor tili fojilar silsilasini aks etdirar ekan, eng qizgʻin va mardona soʻzlarni intixob etadi. Shoirning ehtiroslari oqimiga tushgan soʻzlar, avval, choʻgʻlanib soʻng yogʻdulona boradilar va nihoyat yo butkul yorilib ketadi yoxud kul boʻlib sochiladi. Murtazo Ulugʻov faqat bir maʼnoda ayovsiz shoir. U, avvalo oʻziga shavqat qilmaydi, darvishzodalarga oʻzini qiyoslaganday,, vujudidan otilib chiqayotgan zikr suzlar oqimini toʻxtatib qolish aslo mumkin emas. Soʻzlar qaldiroq otadi, guldiraydi, shiddat bilan bir-biriga togʻdan qulayotgan tosh rezalaridek, koj toʻlqinlaridek toʻqinadi qasur-qusur qilib yorilib ketadi. Bu manzara halokatli, dahshatli va taʼsirlidir-xoʻbu-xoʻp, bordiyu sharshara deb gumon qilib ostiga tushsangiz,, mayda-chuydaga aylanasiz. Soʻzni koʻtarish qiyin. Zotan Paygʻambarga ham(s.a.v) soʻz ogirliq qilardi. Vahiy-xabar u zot toʻya ustida ekanlarida nozil boʻlganda, tuya depsinar qalqib ketar hansirab ogʻzidan koʻpik sochardi va gursillab yerga choʻkardi. Soʻz ogʻir narsa. Shuning uchun bugun uni xor qilganlarni, erta kechirmaydi. Murtazo akaning soʻzi anna shunday zalvorli, salmoqli, ogʻir va tahlikali soʻzlardir. Bugungi xashaki soʻzomol shoirlar, avvallari Shoʻro davridagi shoirlar “Vatanim manam” manam, manam, manamlab yozayotgan gaplarini sheʼr deb gumon qiladi va besh yulduzcha osigʻliq koʻkrak qafasiga, orqa keti dumbasiga manam-manamlab ming karra shoppatlamasin hali bu sheʼr emas, bu shoirlik emas. Maschid qubbasiga chiqib olib, bor ovozda vatanim manamlab ozon aytsinlar ham hechkim vatanini sevib qola olmaydi. Hech zamonda Navoiy soʻzlari,, Abruxamon Jomiy ,Mavlona Jaloliddin Rumiy, Ferdovsiy ,Saʼdi Sheroziy, Hofiz Sheroziy,, Mirzo Bobur, Bedil soʻzlari, Abdullo Qodiriy, Choʻlponu, Usmon Nosir soʻzlari sehrini bilmagan, sehriga chalinmagan, tuzsiz, didsiz va dardsiz “shoir”lar soʻz qadrini bilish u yoqda tursin toʻrt atrofini qogʻozga toʻldirib “Yoʻlboshchi dono”larning pinjida yashirinib yotgani yetmaganday shoʻring qurgʻurlar qanchadan-qancha, ne-ne gʻoʻra yoshlarni oʻz didlariga moslashtirishga ham ulgurmoqdalar.
Shoirning toʻxtovsiz milliy ohangida aytilgan satrlar, turkiy xalqlarining oʻtgan tarixiy fojialarini eslashga dosh bera olmaydi. Dunyoda bir necha bor saltanatini tiklagan turkiylar Shoʻrolar davrida ham, hozirning oʻzida ham, Shoʻro dohiylarin qulun toycha-shogirdi boʻlmish Bosh-Boshboldoq saltanati davrida ham, yovvosh, qoʻymijoz (bu haqorat hozirgacha yashab kelmoqda), u Bosh-Boshboldoqning tilidan tushgan emas-degan xalqqa aylandi. Nasillar qum soatidek almashdi. Qullar tugʻuldi, qullardan qullar… Bu intihosiz qullar karvonining oxiri koʻrinmasdi. Qulliqning oʻziga xos psixologiyasi bor. Bu oʻta murakkab johillik psixologiyasidir. Qul-bu odam siyogʻidagi maxluq. Toʻgʻrirogʻi maxluqqa aylantirilgan odambolasi. U yeyish, ichish, farmonbordorlikdan, bir-birini sotishdan boshqa hech narsani tan olmaydi. Qulning haq huquqi yoʻq. uning qarib bir asr davomida shakllantirishga ulgura olgan Shoʻrolarni va ularning shogirti boʻlmish Gʻir qutir Choʻbir aʼlo darajada bu xil maʼqul “mashʼal” psixologiyani yaxshi biladi.
U bugun ham “Oʻzbekiston kelajagi buyuk mamlakat” yolgʻon shiorlariga koʻrib turibsizki bechora begʻaraz, besohib qullar, yaxshi kunlar kelishini xayol qilib yurganlar “Yoʻlboshchi Dono” nining qullaridir, xuddi:

“Kuzkina mat”-deydi baqirib takror,
Sotsializm qurgan soqov, soʻqirlar.

-Yigirma yil ichra boʻladi bunyod,
Kommunizm degan goʻzal bir hayot.

Deya rosa ogʻiz koʻpirtirdilar,
Yuksak hayot haqda xayol surdilar.

Aqlsiz eshak ham botgan chogʻ terga,
Ovnaydi toʻkish chun kanasin kulga.

Jaholat komida qoldilar beshak,
Ularga ibratdir qissasi eshak.

Naslamrini aytganda Oʻzbekiston kishvarlarida hamma narsa mavjud: tabiiy gaz oshigʻicha, nefti yetarlicha, nodir metallar, Muruntov Zarafshon sof oltinlari, Novoiydagi Uran ishlabchiqarish kombinati (jahonda toʻrtinchi oʻrinda), oq oltin paxtasini aytmaysizmi, dunyoni zabt etadigan bogʻu rogʻlaru uzumzorlari hamma-hammasi bor. Bu boyliklarning hajmini tarozida tortib oʻlchaydigan jon fido Sharof Rashidovdek dono, doho farzandlar boʻlmogʻi lozim. Faqat va yana faqat Gʻirt qoʻtir Choʻbir emas albatta.
Zoʻrovarliklar zulm istibdodlarini boshidan oʻtkazgan eng ayanchli koʻrinishlariga chidab kelgan oʻzbeklar bu gall “Oʻzingdan chiqqan baloga qayga ham borarding daxvoga” baloiy oxir zamonga giriftor boʻdilar. Hamma narsangni (bor boʻlgan narsalarni) yoʻq qilib yuborguvchi, yeb-yamlab ketguvchi, bu balo oʻzbeklarning joniga chang soldi, ularning qalbini oʻgʻirladi, toʻrt tomoniga oʻt ketgandek, beyodlik tutunlari qaʼrida qolgan millat hamma narsani faromush qildilar. “Zotan bu besoib nochorlarni Choʻbir va Choʻbirzodalari bilan bosib, yeb yotgan balo domiga giriftor, ish izlab non izlab toʻrt tomonidagi xorijiy mamlakatlariga toʻzondek toʻzib ketgan oʻzbeklar qomatini koʻtarolmaydi, shol. Uning Torobiy va Jaloliddinlari, Usmon Yusupov va Rashidovlari bor edi. Oriyati qilichdek keskir vataniga jonini hech bir ikkilanmasdan tikadigan farzandlari edi ular. Bari tarixga aylandi. Toʻrtta yolgʻonchi-qorni toʻqlar bir boʻlib, uni qayta, Bosh-Boshboldoqni maqtab tarixni ham aldashi mumkin. Hammasi abas, hamma narsa fanoga yuz burgan. Ammo bechora besohiblarni har gal, hamisha baxtli boʻlasan deb Gʻirt qoʻtir Choʻbir aldamoqdan charchamaydi. Begʻaraz qul yolgʻonga ishanuvchan koʻngilsiz, fahm-farosati yoʻq va hech qachon oʻz fikriga ega boʻlmagan ishonaveradi. Uni boshqarish oson. Uni Shoʻroning qulun choʻbiri yaxshi biladi. Oʻzbekistoning istiqloldan soʻngi eng qisqa va haqonniy taʼrifi-ana shu! Yaltiroq gapsoʻzlar, yolgʻon shiorlar bilan yaldanib kelayotgan olomon, uni qariyb bir asr Shoʻrolar ham, qariyb chorak asr davomida Bosh-Boshboldoq ham (Shoʻroning shogirti) ahmoq qilishadi. Yolgʻonlar surguchini ogʻziga solib qoʻyishgan. Olomon tamshanadi. Uning koʻzlarini oʻynatib teleekranlaridan yatir-yultir ashyolarni alam-alam, koʻz-koʻz qilishadi. Hamma narsa sizlar uchun, oʻzbeklar baxt-saodati uchun, bolalarim, oʻgil-qizlarim uchun, ayollar uchun deydi-Choʻbir, qachonlar makkor pirlari-Ilich va Veserionlar yaratgan yoʻl va uslublardan ustomonlik bilan foydalanadi. Qarang, aldovning eng oddiy usuli: goʻyo hamma narsa xalqning bolalari uchun emish, ovsalar esa bunga ishonishadi. Qishin-yozin paxta egatlaridan chiqolmay, kuylak, lozimlari hidlanib ketgan, roʻzgʻor latta-putalarini chayqayotgan, yigirma yoshida qartayib qolgan ayolni Choʻbirzodachalar iroqi sobunmi yo troynoy odikolonmi tuhfa qilarkan,-hali Choʻbir shohonshohimizning beva Gulnora qizi kabi yosharib ketasan,-deb ahmoq qilashadi. Dunyo oʻz-oʻzidan makkor emas, uni makkorlar boshqarishadi. Aldov, makr va yolgʻonlar bilan. Zotan bu yolgʻonlar ermak qilayotgandek odamlarning esini ogʻdiradi. Uning anglashning oʻzi muammo. Muammoligi boisidan odamlar uni hech qachon tushinishmaydi va hayotning murakkabligidan nolishgani, nolishgan. Ana shunday yolgʻon, ermaklash, ahmoq qilishlarining haqiqatini anglab yetish mushkul savdo. Buni hamma ham anglab yetolmaydi. Aslida hayotga asos solgan Buyuk Muallim uni bir Er va bir Ayoldan yaratgan. Oʻrtada xech qanday muammo yoʻq. buyuk Muallim ularga vaqti-vaqti bilan toʻgʻri yoʻldan chalgʻib ketmasliklari uchun ibodat buyurgan, xolos. Davlat qur, davru davron sur, birni qul qil, birni bosib oʻldir, bir-biringni gʻorat qil, tala, topta demagan. Bu mudhish murakkabliklar Buyuk Muallimning ishi emas. Bu iblisga qoʻl bergan “Yoʻlboshchi dono” larning amali!.
Qulni, boshqa bir oʻziga oʻxshash och qul bilan urushtirish juda qulay, buni rejisori “Yoʻlboshchi dono” yaxshi biladi. Qul, qulni darov sotadi. Qullikning samarali taʼsiri tufayli oʻzaro yovlik, adovat, koʻrarmastlik, itlik psixolologiyasini Gʻirt qoʻtir Choʻbir qullar nazdida tirjayib, yangidan-da-yangi qullik psixologiya shakllarini ilmiy tekshirish labaratoriyalarida puxta sinab ham koʻrdi. Qoʻlini shob qilgancha “Kommunizm gʻalabasi sari olgʻa!” degandek hozir ham gʻoz turib kerilishini qoʻygani yoʻq. qurib ketgur partkom bunaqa gʻoyalarni toycha, boʻlgusi Gʻirt qutir Choʻbir ogʻziga tupurganining, ogʻriqni sezmasin deb shayton, ketini tupik bilan namlaganining oqibat natijasi endigina hosilga kirib samarali “yutiq” lari yuz ochmoqda.

Asrdosh vatandosh,
Zaxmatkash Sharofxon ota.
Umrini yashadi,
Oʻzbekning tashvishin torta.

Ezgulik qadrini,
Anglamas bir necha murtad.
Bagʻrini kemirb,
Bir maraz-shifo topmas dard.

Boʻhtonni oʻlchamay,
Oʻylamay soldilar ishga.
Zultat kabi parda,
Tortmoqchi boʻldi quyoshga.

Orzusi tinchligu,
Obodlik edi-ku uning.
Orzusi toʻkinlik,
Va shodlik edi-ku uning.

Nafsini jilvlab,
Shoʻhrat deb qaygʻurmagan u.
Dunyoda oʻzbegim,
Tengsiz deb lof urmagan u.

Jizzaxu Mirza choʻl,
Tolein paxtadan koʻrgan.
Qarshi, Qaraqalpoq,
Borligin nurga yoʻgʻirgan.

Fargʻona, Samarqand,
Surxonning ertasin oʻylab.
Xorazm, Buxoro,
Istiqbol rejasin soʻylab.

Yashagan Rashidov,
Oz umrin, soz umrin halol.
Qutlugʻ niyalari,
Oʻlkada koʻrsatib jamol.

Ijodiy mehnati,
El ichra topdi sharaf-shon,
Zaxmatin sharaflab,
Mukofot berdi uch million.

Qoʻl qoʻydi, tutmadi,
U pulni mukofot atab.
-Xizmatga roziman,
-Dedi u,-quringlar maktab.

Oʻttiz yil qush uyqu,
Yashadi bilmay oromni.
Elining gʻamida,
Kutardi har subhu shomni.

“Oʻzbek bekasiga”,
Boʻy sinar zangori olov.
Har uy ostonasin,
Oltindan aylar Muruntov.

Der edi otaxon,
“Besh yil tinch qoʻysalar bizni”.
Baxtiyor koʻrmoqni,
Istardi har oʻgʻil-qizni.

Dunyoning ishlarin,
Boʻlarkan doim biri kam.
Yashnagan oʻlkaga,
Zil-zila keltirdi alam.

Otaning xush soʻzi,
Tadbiri oʻsha mushkul dam.
Haqiqiy doʻstlarni,
Etoldi Toshkent ichra jam.

Qaytadan yaraldi,
Mahalla gulzoru qasr.
Misolin koʻrmagan,
Tarixda hech qaysi asr.

Toshkentda ham metro,
Qurmoqlik andishasini.
Safdoshlar nazdida,
Oʻylashib kengashib oldi.

“Yaxshining umri oz”,
Deyilgan azaliy masal.
Otaning joniga,
Chang soldi beomon ajal.

Ne-ne orzu havas,
U bilan toʻproqqa ketdi.
Elning jon kuyari,
Hech qaytmas bir yoqqa ketdi.

Ota ketdi, afsus,
Eng yovuz xasad oʻygʻondi.
Jabridan oʻrtanib,
Hoʻl-quruq barobar yondi.

Sorboni oʻlgach, oh,
Oʻzbekni oʻgʻri dedilar.
Boʻhtonni alqishlab,
Dalilab toʻgʻri dedilar.

“Paxta ishi” deya,
Atalgan ul baloi jon.
Necha pok vijdonni,
Xoʻrladi aylab nogiron.

Baʼzilar bardoshi,
Dosh bermay nohaq buhtonga.
Qoʻl siltab nur toʻla,
Umriga qasd qildi jonga.

Otaning shaʼniga,
Qildilar igʻvo imonsiz.
Maqullab gerdaydi,
Tuz yegan necha imonsiz.

“Markaz” dan zoʻrlikda,
Tengi yoʻq, eng oliy hakam.
Borliqning egasi,
Emishdir u “odil” toʻram.

Malaylarin yoʻllab,
Kish-kishlab, ayladi formon.
Oʻzbekning yurtda qaytadan,
Boshlandi qonli qatagʻon.

“Jinoyatchilikda”,
Oʻzbekka Rashidov boshliq.
Bu elning barchasi,
Oʻgʻridir, unda yoʻq poklik!

Dovdirab mukammal,
Kamolin koʻrolmaganlar.
Ellarning tinch totuv,
Xush holin koʻrolmaganlar.

Igʻvoni chin bilib
Dovdirab, yoʻqotdi boshin.
Yovuzga joʻr boʻlib,
Tahqirlab xoʻrlab yurtdoshin…

Yuqorida biz Shoʻrolar, uning qulliqchi qulun shogirti boʻlmish Gʻirt qoʻtir Choʻbir va choʻbirzodalarning, qullik, mutʼelik, noodamiylik, itiotkorlik psixologiyasi maxsus shakillantiradi, dedik. Bu ham oʻziga xos ayovsiz, zulmkor tajriba. Tarix tajribalarning anvoyi xillarini biladi. Jumladan, bugun ham odamlar jismida oʻtkazilayotgan tajribalarni zombilar, klonlar, Oʻzbekistonda kelinchaklarning jinsiy aʼzolariga tajriba oʻtkazish, tugʻishdan qoldirish yaxud umuman tugʻmaslik modelini eslash kifoya, ming-ming afsus Parvardigor ularni qul qilib yaratmagan, u zaminniy doʻzaxga aylantirib qoʻyib rasvoi radi qilgan shoh, shohzodalarning ishi.
Buyuk milliy-ijtimoiy fojiha shoirning mislarlarida quyuqlasha boradi qul, qulga aylantirilgan insonlarning nahsli kirdikori nasllarga uradi va etnik musibat, irsiy falajlik, aqliy-maʼnoviy-ruhiy inqirozni vujudaga ke6ltiradi, oʻlim ortaboradi. Farqi yoʻq, ular ochlikdan, nim ochlikdan oʻladimi, pestidtsitlar taʼsiridanmi, oziq-ovqatlardagi silitralarning oshib ketishidan, jangu-jadaldanmi, bari-bir. Dalil shuki oʻlim ortaboradi, ham maʼnan, ham jisman. “Badaxshon laʼliday malaklar” paxta egatlaridan chiqib lovullab yonadi, xorijda ish, non izlab Gastarbaytr majruhlar esa borgan mamlakatlarning izgʻiriq sovuqlariga chidolmay,, zax podvallarda tunab, gʻoʻzopoyadek, yontoqdek langillab yonaboshlaydilar. Bu goʻzal olovning dudlari yeru osmonda bulutlarga qoʻshilib, dunyoni kezadi, qayyergadir yomgʻir, qor boʻlib quyiladi, qayyerdadir giyoh boʻlib koʻkaradi. Ehtimol Badaxshon togʻlari bagʻrida yashiringan javohir va laʼllar oʻsha ayollarning jonidir. Tyanshan, Bobotogʻ, Rossiyadagi Ural, Xabarovskiy togʻlari boshidagi oppoq qorlar ularning jismidir!. Kim bilsin, Xudodan boshqa!
“Daryo toʻla suv tashnai zorim, bolam” qoʻshiqlarini suv boʻyida yashab, undan bahramand boʻla olmaydiganlar toʻqigan boʻlsada, ajab emas, oqil rahnoma, adib otaxon Sharof Rashidov bu qoʻshiqni yodaki bilgan. Butun jumhuriyat kuch-quvvatini safarbar qilib, choʻlu biyobonlarga, Mirzachoʻlu Qarshi, Jizzax, Surxon choʻllariga suv chiqarib, kanalu suv omborlari qazib, obod qila bildi. Oʻzbekistonni gulu-gulshan, paxtazoru bogʻu-rogʻqa aylantirdi, oʻzbek millatining koʻksini koʻklarga koʻtarib, dunyoga tanitdi. Bilim-maʼrifat, madaniyat yuksaldi, qishloqlar kentu shaharlar gulzorlarga koʻmildi. Azobning ortidan keladigan eng zaif huzurning ne chogʻli buyukligini mashaqat chekmaganlar (Bosh-Boshboldoqlar) his qila olmaydilar kabi muqaddas bayroqni nopoklar qoʻliga tutqazmasdan oʻzi baland koʻtarib, shonu shuhratga oʻch nokaslarni yuziga tupuprdi. Oʻzbek mehnatkashlari oʻsha lahzalarda enggi boshi, kift, oldi, orqalarini teshib oʻtgandek quyosh nurlarini his qilmay mexanizator, mexanik-injener, sof dehqonlar yonida Sharof Rashidov yonma-yon turdi. Terga pishilgan enggi boshlar namiga bu ayovsiz tigʻlar kor qilmadi, bel va oyoqlari charchoq nimaligini pisand ham qilmadi. Tepalar, qirlar toʻshiga, sahro, zogʻ uchalmagan qumzorlar toʻshiga obi hayot boxsh etdi. Bu zaildagi savob ish har kimning ham qoʻlidan kelavermaydi. Tangadek soyaga zor, zogʻ uchmas sahrolarda, mumkin oʻtgan davrlarda birda yarim xudoning moʻmin valiylari yashab oʻtgan mintaqalarda katta shaharlar-Goʻliston, Olmaliq, Ohongoron, Uchqudiq, Gazli, Navoiy kabilarni bunyod etdi. Toshkent, ZIL-ziladan soʻng tanib boʻlmas husni jamolni, metro zallarini, bekatlarini aytmaysizmi. Barii ham nomi oʻchmas oqil adib, rahbar, pok insonning sayi harakatlari, saxiy ulugʻvor gʻoyalari, yaratgan betakror asarlari, Samarqand kuhidek, ikki karra mehnat qahramoni sohibi, asrlar osha yuksalib turoveradi.
Eng qaltis, azob qaynab turgan, jon, jon talashadigan, hazrat Rasul aytgandek, kaftida bozillab turgan choʻqni ushlab oladigan sahro biyobonlarni raiyat yashaydigan toʻq, toʻkinlik makoniga aylantirdi. Dast panjasi butun mardumlarni mehnatga dashtu choʻllarga daʼvat etdi. Murtazo aka xonumon, toptalgan, haqoratlangan, qon qaqshagan Andijondan qaytgach, xeyla vaqt oʻziga kelolmadi, yuz-koʻzlarida ajabtovur xalovotsizlik va xavotir paydo boʻldi. Qalamini olmas bilan taroshlab nayzaga aylantirdi. Uning qaysar va mardona qalami asl mujizalarni yaratdi. Shoir sheʼrlariga oʻxshashi yoʻq tashbihlar oqimini olib kirdi, satrlar zanjir xalqalaridek qattiq jaranglar, soʻzlar soʻzlarga ana shu zanjir orqali bogʻlana boshladi.
U borliq olamga munosabatini dadil va oshkoro, bor boʻyicha, qanday boʻlsa, shundaygina aytishga chogʻlandi. Sheʼriy nazokat va andishani yigʻishtirib qoʻygan shoirning tili shu qadar oʻtkirlashdi-ki, endi u bilan gaplashish ham, sheʼrini mutoala qilish ham dushvor edi. Koʻngilchan, sodda, fasohatli shoir ayovsiz tashbihlar qiroliga aylandi. Murtazo aka sheʼriyati ruhiyat va qalb sheʼriyati. U xoh tarixiy, xoh ijtimoyi, xoh ishqiy mavzuda soʻz aytishga chogʻlanmasin juda katta masʼuliyat bilan yondoshadi. Sheʼr tilida tarixiy haqiqatni bayon qilayotgan shoir birinchi galda hissiyotlarga erk beradi. Toki buyuk buhronlarning fojiasi fojia egalariga borib yetsin, toki bu fojiani amalga oshirganlarning nomi va oʻlib ketgan sanasinigina esda saqlamasdan, ularning kimligini yurak-yurakdan tuysin. Nega bu fojia sodir boʻlganini fahm etsin, oʻzini, bola-chaqasini qayta nayzaga ilmasliklari uchun xushyor tortsin, nuqul qorni va qoʻnjini emas, yurak va aqlini ham ishlatsin. Sheʼr va shoirning birlamchi vazifasi-ana shu. Sheʼriy sanʼatlarni eng baland maqomda kuylay oladigan, tilimiz xazinasidagi nodir soʻzlarni sheʼriy qoliplarga ustalik bilan kiritadigan, uni zoʻrlab, qiyratib qoʻllovchilardan farqi ularoq ziynati, tarovati, xushboʻy, baʼzan juda achchiq tashbihlarni qalashtirib yuboradigan shoirning uslubi chin maʼnoda adabiyotimizda yangilik edi. Shoir Murtazo aka ijodida birovdan “adashib” kirib kelgan ibora, birovdan oʻgʻirinchi olingan tashbih fikr yoxud birovning “kishnashi” ga oʻxshash nagʻmani mutlaqo uchratmaysiz. Zero, taqlidiy va anʼanaviy sheʼriyatni “tanqid” etish sanʼatini puxta oʻzlashtirgan adabiyotshinoslar bu tom maʼnoda betakror sheʼriyat haqida soʻz aytishga zaiflik qiladi. Ular hamon XX asrning birinchi yarmi yillar sheʼriyatining taʼsiri ostida yashashar va zoʻr berib betakror ustoz Xomid Olimjonning “Oʻzbekiston”, domla Oybekning “Naʼmatak” sheʼrini va ustod Erkin Vohidovning “Oʻzbegim” asari hamda oʻta milliy qasidalarini takror-takror inkishof etadilar xolos. Murtazo Ulugʻov sheʼrlari xususida esa sukut afzal. Shuni qayd qilmoqchimanki shoirning “Sharof ota”, “Yaxshining yodi” asarlaridagi satrlar xalqimiz tarixidagi fovqulodda ijtimoiy voqelikning badiiy chizmasidir. Vatanfidolik Murtazo Ulugʻov sheʼriyati va hayotining mazmuni, vatan va millat taqdirini eng koʻp va xoʻp qalamga olgan, unga farzandlik munosabatini bor harorat va muhabbat, achchiq-chuchuklari bilan tikka ayta olgan yagona shoirimiz. Toʻgʻri vatan haqida suv bosganday bosib olgan kalendar sheʼrlar adabiyotimizning hamma bugʻunlarida toʻlib yotibdi va
shu bilan koʻkragini gʻoz tutib, oyoq ostiga qaramay yurganlar ham oʻz tirikchiligining ortidan yurganlar ancha, baʼzan ularning musobaqalarini kuzatib turib yoqa tutasiz. Vatan haqida yozilgan aksariyat sheʼrlarda shoirlar oʻzining yalangʻoch ishqini vataniga izhor qilarkan, uning achinarli oʻtmish tarixi haqda, hozirgi mudhish millatning turmushini goʻyoki koʻrmaganday, vatanning betakror goʻzaldan-da goʻzal vodiylar, yalang dala dashtlariyu koʻm-koʻk qirlari, bogʻu rogʻlari, oq oltinini aytmaysizmi, yo osmonga koʻtarib maqtaydilar, yo yerga toʻshab tashlaydilar. Ularning vatanparvarlik ruhidagi sheʼrlaridan ham yaltoqlik va taʼmagarlikning hidi anqib turadi. Vatan ularning nazarida nuqul boylik, ayniqsa Bosh-Boshboldoqning saltanati davrida esa hisob-kitobsiz toʻkinlik, goʻzallik manbai, odamlari saxiy, doim qoʻl-panjalari koʻkrak qafasidan siljimaydi, mehnatdoʻst, qoʻli-kafti ochiq (yupqa emas), dosturxonida yegani turshagi ham boʻlmasada, mehmondoʻst, echki, tovuq-toychoqlari chiroyli, tana-buzoqlari malaklardek.
Mening nazarimda “Shohnoma” asari Murtazo akaning ijodidagina emas umuman, oʻzbek adabiyotida yagona vatan, uning tarixiy kechmishi, millatning bosqichma-bosqich, mayli halokat tomon, mayli saodatga tomon boʻlsin olib borgan qahramonlarining hayoti va kurashi, kelajak avlodlarimizning vatanparvarlik, millatparvarlik, fidoiylik, eng moʻhimi komillik yoʻlidagi tarbiyasida katta rol oʻynaydi. Abdulqosim Firdovsiydan keyingi davrlarda kim ham shohnoma asarini yozishgan, ayniqsa Shoʻrolar adabiyoti, yaxud “Yoʻlboshchi dono” adabiyoti davrida? Javob-hech kim!.
Bugun oʻquv darslik kitoblarda faqat besh-oʻnta nari beri Shoʻro davridagi qalam tebratgan shoirlarning tarjimayi holidangina iborat, qahramonlar ham shular.
Soʻngi yuz yil oʻzbek xalqining oʻtgan eng porloq qahramonlarning siymosini yaratish yuzasidan olib borilgan izlanishlar va urinishlar shu qadar arzimaski, bu qutlugʻ maydonda deyarli hech bir ish qilinmayotganligi tarix va ajdodlar oldidagi kechirib boʻlmas ulkan gunohdir. Xalq oʻzining jonfido farzandlarini bilishi kerak. Oʻrta osiyoda boshlagan istiqlolchilik harakatining eng dastlabki qaynoq markazlaridan biri Fargʻona vodiysi boʻldi. Bu harakatga xalq orasidan yetishib chiqqan ,gʻam-alami, orzu-armoni, maqsad-intilishlariga hamdard va sherik boʻlgan Katta va Kichik Ergashlar, Madaminbek, Shermuhammadbek, Xolxoʻja Eshon, Islom Palvon, Raxmoqul, Toʻychi, Aliyor qurboshilar, Ibrohimbek, Koʻr Shermat kabilar, yuzlab vatanparvar bobolarimizning na adabiy-badiy, na sahnaviy siymosini yarata olganimiz yoʻq. Toʻgʻri, Ibrohimbek bobomiz siymosini, Qori Munnavar dohomizni Nabijon Boqiy, Tojikistonda esa Eshmamat Donoxonov “Quyun”, Hasan Erboboyev kabi avliyo yozuvchilarimiz toʻligʻicha, tarixiy hujjatlar asosida tarixiy-badiy kitoblarni Ibrohimbek haqida yarata bildi, bu kitoblarni ancha vaqtdan buyon oʻzbek muxlislarimiz qoʻlma-qoʻl oʻqib kela yotibdilar. Bu adiblarning otasiga rahmat. Mumtoz oʻzbek shoirimiz Askar Mahkam (olloh rahmat qilsin) qariyb butun boshli vodiyning, bu yogʻi Qirgʻiziya, Uygʻuriya, Badaxshonda boʻgan juda katta mamlakatlarning piri murshidi, nimaga va kimga qoʻl koʻtarayotganini bilib, qurbonlik kundasiga tik boraolmoqqa jurʼat topaolgan va bu jasorati bilan qudratli rus imperiyaning tomirlarini zirqiratgan Doʻkchi Muhammadali Sobir xalifa oʻglining haqiqiy siymosini “Dor” romanida yarata bilgan.
Toʻgʻri avvallari Fozilbek Otabek oʻgʻli Quziyevning “Doʻkchi eshon voqeasi” kitobi, Allinazar Egamnazarovning “Siz bilgan Doʻkchi eshon” kitoblari mavjud. Fozil Otabek harchand ulugʻ isyonchining jasorati haqida oshib-toshib yozmasin, bir lahza boʻlsin koʻz oʻngida kechayotgan davr siyosati xudozislarning ayovsiz qamchinini eʼtibordan qochirgan. Shu boisdan boʻlsa kerak Doʻkchi Eshon bobomizni qariyb qallobga aylantirgan va uning karomatlarini oddiy koʻzbuyamatchilikdan boshqa narsa emas, degan xulosaga kelgan. Allanazar Egamnazarovning risolasi tarixiy hujjatlar asosida yozilgan boʻlib, unda buyuk isyonchining shaxsiyati hiqida deyarli lom-lim deyilmagan, uning hamma xulosalari tarixiy sanalarni qayd etishdan iborat va umuman Doʻkchi Eshon qoʻzgʻonloni oʻylamagan strategiyasi puch hodisa ekanligi qayd etilgan xolos. Shu bilan buyuk isyonchi bobomiz Doʻkchi Eshon Muhammadali Sobir xalifa oʻgʻlining koʻziga qum sochadilar.
Qahramonlarimiz Katta, Kichik Ergashlar, Madaminbek Shermuhammadbek, Xolxoʻja Eshon, Islom Polvon, Rahmonqul, Toʻychi, Alliyor qurboshilar, Ibrohimbek, Koʻri Shermat va Doʻkchi Eshon dodomiz ishlarining oqibati haqida oʻylasalar, sandaldan jilmagan boʻlardilar. Umuman tarixiy dalillar bilan ishlovchi olimlar oʻzlari bilmagan holda eng porloq siymolarning ham yuzlariga gard yuqtirishlari mumkin. Bu tarixiy-maʼnoviy jihatdan juda katta oqibatlarga olib keladi. Ammo yuz-yuz minglab tirajda chop etilayotgan fahsh va zoʻrovonlik haqidagi adabiyot asarlari, suyuqdan-da suyuq ishqiy sarguzashtlar bilan oʻquvchi bolalarning qoni, hushuni qizdira yotgan aktyorlar ishtirokidagi filmlar millatni tarbiya qilaolmasligini bilsakda, ogʻzimizga mum solib oʻtirishdan nariga oʻtolmayapmiz, ertaga nabiralarimiz shular ruhida oʻsadimi?… Shulardan ibrat oladilarmi?… Ertaga manqurt va ishratparastlar, masxaraboz va afsungarlardan iborat toʻda millat qahramoni, uning “mehrobi” boʻladimi? Shularni ota-bobolarimiz edi deyishadimi? Avlodlar millat “xezalaklardangina” iborat ekan, degan xulosaga kelmaydimi? Uning pok va begʻubor yuzi shuvut boʻmaydimi?

Elim, tarixingdan bir lavha mudom,
Koʻnglimni gʻashlaydi, bermaydi orom.

Bir lavhakim uni eslamoq ogʻir,
Eslasam jizillab achishar bagʻir.

Bir lavhakim toʻlla ohu figʻondir,
Hosili alamdir, afsus,, armondir.

Lavhakim origa chidamoq mushkul,
Elimga toʻhmatdir. Tahqirdir nuqul.

Toptaldi elimning nomusi-ori,
Ming yillarga yetar uning ozori.

Yigirmanchi asr boshida olam,
Suvdagi kemadek chayqaldi purgʻam.

Ming marta burdalab boʻlingan dunyo,
Qayta taqsimlana boshladi, e voh.

Bolshovoy ishlatib, ming hiyla nayrang,
Mening vatanimga solmoq boʻldi chang.

Begona mafkura bir sirtoq edi,
Niyati: millatni qiyratmoq edi.

Kelgindi gerdayar men deb yurtboshi,
Kim norozi boʻlsa,-nomi qurboshi.

Uning gapi qonun qonunning zoʻri,
Boʻysinmas boʻsa kim,-quriydi shoʻri.

Bu yurtni egasiz deb bildimikan?
“Uzilmas”,-deganmi,-men urgan kishan.

Tez kunda bilindi: xulosa xato,
-Kelgindi yoʻqolsin!-yangradi nido.

Jadid Fitrat, Zokiy, Qori Munavvar,
Begona yoʻsinga zarba safarbar.

Kuybishev, Rudzitak edi rahnamo,
Elim qonun toʻkishdi misoli daryo.

Andijon, Namangan, Qoʻqon, Margʻilon,
Tomondan oʻrladisamoga figʻon.

Qoʻqondan qoʻzgʻalib har ikki Ergash,
Erk uchun bel tikib qildilar kurash.

Madaminbek, Shermuhammatbek-Yoʻlboshchi,
Xolxoʻja, Raxmonqul, Toʻychi qurboshi.

Madaminbekning yetmish ming askari,
Boshdan-oyoq yaxshi qurolli barii.

Rus va Madaminbek qaltis bir davr,
Osipov shuningdek oʻn toʻrt komissar.

Manstrov-Krestyanlarning harbiy kattasi,
Birlashgach, dushmanning toʻzdi pattasi.

Bu haqda Leninga yetkazib xabar,
Soʻrashdi koʻpdan-koʻp yaroq va askar.

Safarbar qilishdi kuchning barchasin,
Uchir deb bir chetdan boshdan sallasin.

Xoinlar qoʻli-la bir kun tong sahar,
Otildi fidoyi oʻn toʻrt komissar.

“Muxtoriyat” qizil qonga iylandi,
Niyatni Buxoro, Xiva bilgandi.

Fargʻona vodiysi-jannat timsoli,
Buxoro, Samarqand, Xiva misoli.

Kelgindi qilmayin elga tarahhum,
Igʻvola ayirdi biridan-birin.

Qoʻqonni tashladi finna-olovga,
Qarshilik yoʻq edi gʻalamis yovga.

Buyurdi: jomlarga maylar quyilsin,
“Bosmachi” deganning koʻzi oʻyilsin.

Goʻzal Fargʻonaga ketma-ket yurish,
Oʻttizinchi yilgacha choʻzildi urush.

Koʻkni tutdi xotin-xalajning ohi,
Xotirjam qaradi bu holga dohiy.

Millat fojiasi be qiyos boʻldi,
Orzular gʻunchasi ochilmay soʻldi.

Haq uchun kurashni toʻsmoq boʻldilar,
Yov etib bir elni ikki boʻldilar.

Biri “Bosmachi”-yu, birisi qizil,
Akani ukaga aylashdi qotil.

Adashish kulfati boshgadir balo,
Raqibga qoʻl kelar adashsang nogoh.

Sodda xalq oʻz oʻgʻlin seskanmay soʻydi,
Dushman deb chin doʻstning koʻzini oʻydi.

“Bosmachi” tamgʻasi qildi ishini,
Nafasi qirqildi minglab kishini.

Taʼqibu taʼnalar kutib har yonda,
Mol-jonlar ayovsiz qoldi talonda.

Erk hamda moʻl-koʻllik qilindi vaʼda,
Ishongan xor boʻldi, qoldi armonda.

Siyosat ilmida ustasi farang,
Boltaning sopini oldi daraxtdan.

Kommunachi yoshlar boʻlmoq chun “Ozod”,
Ozoda vatanni etishdi barbod.

Amir Olimxondan olib alamni.
Shoʻroga sotishdi aziz vatanni.

Qoʻymijoz bu elning olishdi jonin,
Etini burdalab soʻrishdi qonin.

Xalqning irodasin bajarib goʻyo,
Shoʻro hukumatin etishdi barpo.

Ajib hukumatkim aʼmoli yolgʻon,
Poydevori yolgʻon, meʼmori yolgʻon.

Ishi talon-taroj, elni qoʻrqitish,
Ziyoli ahlini ayamay otish.

Millatim, dinim deb intilgan har jon,
Duch keldi tahqirga, aylandi yakson.

Qozoq choʻllariyu, Sibir-qahraton,
Joniyu, jismiga abadiy makon.

Ulardan yodgorlik-mungʻaygan qabr,
Buncha ogʻir jafong, ey qattol jabr!

“Qurboshi” atalgan necha jonfido,
Qoʻvildi-yurtiga aytdi alvido.

“Qurboshi”, “Bosmachi”-millatning guli,
Jon berdi, boʻlmadi kelgindi quli.

Zar bilan bitilgan ularning nomi,
El qalbida mangu sharafu shoni!

Istiqlolga ilk bor yoʻl ochgan ular,
Zulmatga yurakdan nur sochgan ular.

Maktab oʻqiuvchilarga, til va adabiyot pedagoka dorulfurunlarida, umuman, kitobxonlarga har nechuk saviyasiz, yalangʻoch, taʼsirsiz vatannomalarning oʻrniga, Murtazo akaning teran mazmunli, keskiy badiy vositalar asosiga qurilgan va mutlaqo yangi uslubda yaratilgan sheʼriy asarlarini ham oʻqitmoqlariga yordam bermoq kerak. “Vatanim manim”lab desada hechkim vatanni sevib qoʻyaqolmaydi. Vatan bu hamisha va hamma zamonlarda teran insoniy dard bilan yoʻgʻrilgan toʻygʻu. Odam bolasining vatandan oʻzga ulugʻroq bisoti boʻlmaydi. Shuning uchun u hamisha yurakning toʻrida turadi va nafsilamrini aytganda, gʻoyat xassos toʻygʻu . U tez ogʻrinib, tezdan tuzalavermaydigan jarohat.
Yuqorida ketirilgan shoirning misralari nima demoqchi? Kelgindilarga mazlum xalqlarning boyligi, oyoq-qoʻli kerak xolos. Boʻlak nimasi ham kerak boʻlardi? Uning aqli kerakmi, tarixi, madaniyati, toʻygʻulari kerakmi? Hech narsasi kerak emas, faqat va faqat jismi, doim egilib turgan gavdasi boquvvat beli, qoʻl panjalari kerak. Kelgindi bu tayyor metin jismni ishlaydi, ishlatadi. Ularning teng yarmidan koʻpi, ularning hisobiga ishrat qiladi, bu bechora esa nuqul boshi mehnatdan arimaydi. Xoʻsh “oʻzingdan chiqqan balo” chi, uning vahshaniyotidan, odamlar bosh olib ketdilar. Hozirgi choqda yarmidan koʻproq ziyolilar vatanidan uzoq xorijda yashamoqda. Shoirning alam va oʻkinchi shundan. Sheʼriyatimizda qariyb taomilga aylanayozgan vatanparvarlikning qaynoq boʻsalaridan yaralgan sheʼrlarga koʻnikib koʻnikaboshlagan oʻzbek kitobxoni uchun Murtazo akanin shʼriyati mutlaqo yangilikdir. Shoirning sheʼriy asarlari aslida bus-butun Vatan, millati haqida eng goʻzal qoʻshiqlardir. Ehtimol sheʼriyatimiz tarixida ilk bor vatan manzaralari Murtazo akaning asarlarida bor ulugʻvorligi, bor tarovati va goʻzalligi bilan toʻlgan esa, ajab emas. Shoir manzara tili, tasvirning nozik chizgʻilari vositasida yurtning portretini yaratadi. Aslida nasriy asarlarning vazifasi boʻlgan lavhalar shoirning sehrli qalami bilan jon oladi. Shoirning biron sheʼriy asarlarida shunchaki boyonlardan iborat emas, unda baʼzan oʻnlab, baʼzan undanda ziyot yangi tashbihlarga duch kelasiz. Shoir qalban diyonatli, orli ajdodlariga chuqur eʼhtiros saqlaydi. U qachon ular haqida soʻz- yuritmasin, hamisha mavqeini birdek tutabiladi. Tarixning bemislu monand qudratini chuqur his qilgan shoir hamisha shu mavzuga murojaat qilar ekan, undan ibratli xulosalar chiљqara biladi. Ajdodlar, bizlarga oʻxshab “soxta, taʼma haqida” oʻylaganlarida bu buyuk tarixning urvogʻi boʻlmasdi. Shoirning achchiq, goh, gohda hatto haqorat tasviriga eʼtibor bersangiz, vaqt har nechuk mustabid Shoʻrolardan ham kuchliroq. Vaqt qonxoʻr siyosatchilar toʻproq qaʼriga tashlagan tarix sungaklarini qazib oladi, avlodlar xotirasiga jon ato etadi. “Qon talab qiladigan siyosatchilar” hamisha xalqlarni kallaklab kelgan. Shoir oʻtkir metaforalar vositasida tuzumning juda pinhon asrorlarini ochib tashlaydi,, ayniqsa “A.I. Soljenitsin bilan gurung”asarida. U bir azob bilan “yashirgan izlar” ining vaqt girdobida ochib tashlashlaridan qoʻrqadi. Nima qipti, axir qirq-ellik million odam otilgan boʻlsa otilgandir-da. Axir dambadam “siyosat qon talab qilib turadi”. Uning ogʻziga tirik odamlar jismini tashlab turish kerak. Istibdod Oʻzbekiston va boshqa qardosh Respublikalar, ayniqsa RSFSR ning xalqlariga yogʻdirgan jirkanch siyosatli tuzum boʻdi. U xalqlar tarxini oyoqosti qilib tashladi, u tiriklarning boshiga yetgani yetmaganday, ajdodlar xokini ham shopirib yubordi. Shoir javonlik yillarida, keksarib qolgan umrining oxirgi yillarida ham u butun isteʼdod va iqtidorini siyosiy sheʼriy asarlarga qaratdi, tilini achchiq va shafqatsiz majozlar tiliga aylantirdi. Kinoya, grotesk, oshkoro norozilik oʻrni-oʻrni bilan ayovsiz haqorat shoir sheʼriy asarlarining ijtimoiy taʼsirini oshirib yubordi. Kutulmagan tashbehlar ijodkori XX asrning ikkinchi yarmi, XX1 asrning birinchi choragi yillarida eng ommoviy shoirlarimizning yonida Murtazo aka ham turardi. Murtazo Ulugʻovning kitoblari harchand ogʻir, murakkab va voqeabozlikdan iborat boʻlsa-da xalqimizning minbari boʻlib turibdi. “Soljenitsin XXI asrda-jannatda gurung” nomli sheʼriy roʻmonida bosqichma-bosqich mustabid Shoʻrolar imperiyasining basharasini ayovsiz fosh qiladi. Roʻmon xulosasi bilan yetti qismdan iborat.
Andijon qatagʻonidan soʻng shoirning qalami yaratgan misralarning oʻqilishi ogʻirlasha bordi, misralariga oʻtkir va zaharli istiorlar kirib kelaboshladi. Bu qonli voqealarning hudaychisi, drijyori Toshkentda Bosh-Boshboldoq ekanini hamma bilardi. Uzoq va atroflicha tayyorlangan qonli drama, keyinchalik shoirning “Gʻirt qoʻtir Choʻbir (jannatda gurung) roʻmonida batafsil yoritildi. Bu qonli qutqilar Choʻbirning “oʻlmas gʻoyali” ustozlari-Shoʻrolarning fitnalarini oʻzi edi. Oʻsha vaqtda Andijon toʻzondek toʻzib, katta maydonga jam boʻlgancha, Bosh-Boshboldoqning oʻta istibdod zulmiga chidaolmay oʻz noroziklarini bildirmoqda edi. Shahar koʻchalari, xiyobonu maydonlari boʻylab raiyat shu qadar kuchli shamoldek koʻtarilib goʻyo Andijon chinorlarini tomiri bilan koʻchirib yuborayotganga oʻxshab ketardi. Turkiston harbiy okrugining sobitlari tamoman aylana shaklida shaharni oʻrab olgan edilar, ularning eshitishni xohlamas, qoʻlidagi odamxoʻr qoʻrollariga mahkam tarmashgan holda yoroq qundoqlarini maydonga qaratib nishonga olayotgan merganga oʻxshardi va farmonni kutmoqda edilar. Avtomat, pulimyot tutgan sobitlar BTR, BMP, tanklar ustida segareta tutatib odamlarning har bir harakatini sinchiklab, kuzatib borardilar. Farmonni eshitgach,-boʻpti,-deb begunoh mardumlarning boshi-qoshini, koʻkraklarini koʻzlab oʻqlar zinggʻillab yomgʻirdek quyula bordi, to maydonda bironta tirik jon qomaguncha. Maydon atrofidagi baland daraxtlar shoxiga chiqib olgan (tamosha qilish uchun albatta) noboligʻ oʻgʻil-qiz bolalar daraxt shoxlaridan tutday toʻkildilar. Bu gunohsiz insonlarning boshiga tushgan musibatlarni tinglash mumkin emasdi, tasodif bilan tirik qolgan birda yarim odamlarni harbiy zobitlar BTR, Tank, BMP lar ichiga shoshilich bilan tiqib joylashtirar edi. Shoirning oʻtkir, ayovsiz tili eng qaltis tashbihlarni qidiradi. Koʻz ungingizda bahaybat zulmning suvrati namoyon boʻladi. Bu bahaybat surat qoʻliga qurol olgan ovchiga aylangandek, qurib ketgur bu ovchi bugʻu emas odam ovlaydilar. Toʻzondek toʻzib ketgan Andijon, umuman, jumhuriyat qomatini koʻtarolmaydi. “Oʻzingdan chiqqan balo” domiga giriftor. Hamma narsa abas, fonoga yuz burgan. Mana “shavkatli” Oʻzbekistonning eng soʻngi manzarasi shu. Shoir xayolan tarix sarhadlariga boradi, koʻrgan kechirganlarini alam bilan hikoya qiladi. Yetmish yillik fitnalar yetmagandek, koʻrib turibsiz, mana yigirma besh yil koʻproq Gʻirt qoʻtir Choʻbir fitnasiga Amu, Sir, Zararfshon daryolari guvoh ekaligini yashirib oʻtirmaydi. Bu Bosh-Boshboldoq, ( xotiramda parokandalik), bu oʻsha Shoʻrolar fitnasining davomchisi maxluqot oʻz ildiziga bolta soladigan jallod boʻlib Shoʻrolar gʻoyasiga gʻarq, yonma-yon voyaga yetgan bu qari maxluqotning shattasi yetmagan nimalar qoldi?… hattoki soʻngi lahzada?. Koʻzlari toʻymagan qashqir Choʻbir, choʻbirzodalar, oʻlim-la olishgan nazm avjida, yuragi otdayin Mashrablar, bellari moyishgan nochorlar qoldi. Andijon maydonida mardlarning oʻlimi goʻzaldan goʻzal. Ularning aql-tafakkuri, nochor hayoti oʻlimdan-da goʻzal.
Murtazo akaning biron bir tariqat ahli bilan tanishligini bilmayman, ammo falsafiy fanlarning bilimdoni boʻgan shoir, tariqatga qiziqmaganlariga ishonish qiyin. Har bir satridan jazava vaʼz fikr toʻkilib, ufurib turadigan shoirning pokiza tiynatida sufiylikka botiniy mayl borligiga shubha qilmayman. Murtazo aka tabiatan tariqat ahliga mansub, tabiatan sifiymijoz, darvish sifat shoir. Toki tiriklik mohiyati anglanmas ekan, darvishlarning ruhi dunyo boʻylab chirqirab kezaveradi. Shoirning toki soʻngi darvish qolgunga qadar odamlarni oʻygʻatmoq farz, degan soʻzlarini eshitganday oʻyga tolaman.
Murtazo aka ham darvishzodalar misoli onasini eslayaolmaydi, xayolon kechmish kunlari, darbadar qismati, muallimlari va muqarrabalari bilan, goʻyo vidolashmoqdagi kabi “Ey validai, mukkarammam,-pichirlardi shoir,-mendek gunohkor bandani olamga keltirganingdan rozi boʻl! Sen rozi boʻlsang mening ruhim osoyish topadi. Garchi aziz koʻksinga bosh qoʻyib, odamdek bir lahza yashamagan va sening diydoringa toʻyib boqmagan bulsam-da, meni afu et! Dunyoviy tashvishlar bilan boʻlib, uzoq yillar musofiratda hayot kechirganim bois sening kabringni ziyorat qilolmadim. Bu olam mendan sening jismingni ayirgan boʻsa, bora-bora aziz ruhingdan ham musuvo qildi, qismatning kimsa kirmagan koʻchalariga tashladi va manglayim bitiklarini baholi qudrat ado etdim. Mendan rozi boʻl, validai mukarramam! Sochlaring tundek qoramidi, nigohlaring maʼyusu motamsaromi? Yuzlaring oyu, koʻksing quyoshmidi? Men bilmayman, buni yer biladi. Ular yerga nasib qilgan ekan, men ham undan uzok ketolmayman. Qutlugʻ boshinga rahmat nuri yogʻilsin ,ruhu ravoning shodu masrur boʻlsin validam!… shoir validasini aniq tuslayaololmaydi. Boz lablari pichir-pichirdan tinmaydi-“Mening Zarafshonim, yetimlik yoshlarimni yutgan, ilk iztiroblarimni oqizib ketgan, ruhimni koʻtargan, yashashga, kurashga oʻrgatgan daryo. Momom, onam bechoralarning faryod, gʻam-gʻussalarini sindirgan, toʻlqinlarida oqib kelgan selobalari, beshiklar, echki-uloq, toyu-toychoqlari xotiramga naqsh solgan shaddot Zarafshonim, singil-opalarimni, onajonim behishtimni sochlarini yuvgan, shoxi kajak talgʻir sigirimning toʻshini chaygan Toʻmaloq, Uzun, Koʻndalang, Qulmurod koʻllari, bolalik doʻstlarimni koʻksida koʻtargan Zarafshonim”…
Mirzo Ramazon aka (xudo rahmatidan bersin), shoirning akasi onai zorini-oʻrta boʻyli, ximchabelli vujudi, sochlari tovusdek up-uzun qop-qora, yuzlari boʻgʻdoy rang, sal choʻzinchoq, shohlolari kap-katta, kipriglari uzun, lablari yupqa, tishlari durday op-oppoq, shahloh nigohlari doim kulib turardi rahmatining, qoʻllari va qoʻlpanjalari up-uzun dayro (childirma) ni, qoʻbiz dutorni ajab sanʼatkorlardek cholguvchi, oʻzbek va qazoq ashulalarining oxuni, sof ovoz egasi, tovusdek raqsga tushguvchi farishtasifat edi onaizorimiz,-degan edi. Shoirning validasi Qozoqistonlik, Sayram vodiysining Qarabuloq qishlogʻidan.
Shoirning otasi Toshkentda Qizil-Bolshovoy hisobchi (buxgalter) olti oylik kursida talabalik davrida, shoirning onasi Risolatoy bilan tanishadi, oʻn olti yoshlar chamasi Oqtepa mozor qishlogʻiga kelin boʻlib tushadi. Validai zot ham bir umr umrguzonligi musofiratda oʻtganlar. Shoirning akasining aytishicha urushdan soʻng 1947-48 yili oila bisotida yakayu yagona xunajin-qoramolimizni pullab Qazoqiston vataniga, urushda vafot etgan Abdusamad akasidan qolgan yetimlar-shoirning togʻasi Abdumajid (7-8 yoshda), ammasi Ozodaxon (3-4 yshda)larni koʻrib, xudoning qazoi muboraklari yaqin kelayotganini koʻngliga oʻtkazgandek vidolashib kelgan,-dedilar. Soʻngra ikki uch yil oʻtar, oʻtmas ochlik ajalidan qazoi muboraklarini eslaydi xolos. Shoir ham:
Modaram!
Modari bihishtiyam!
Onaginam!
Jannatmakon onaginam!.
(Loiq Sherali).
Onaning bir kecha tortgan zaxmatin,
Har ikki olamda tortolmas hech kim.
(Askar Mahkam).
Murtazo aka onalar (onasi misolida) begʻubor shabnam shudring goʻyo, tiniq
tirik ruhini his tuygʻuda forcha, oʻzbekcha inkishof qilar ekan deydi:

Modaram dilatro ba mo gufti,
Aytarding,-dilingni takroran yana,

Tu zaifai Soliha ba mo budi.
Sizlar chun men derding,-Soliha ona.

Modaram tu havas medoshti,
Onamning orzu ham niyati havas,

Solihai zaifa shudan mexosti.
Solihai ayoldek yurmoqlik xolos.

Modaram bigufti dardu hasratatro,
Onamning dard,hasrat deganin bilki,

Tu holo dostoni naxondaatro.
Oʻqilmagan doston hozircha balki.

Jabru jafoyat modari zoram,
Behisob jabr jafo chekkan dilorom,

Ahdu paymonat, modari xoram.
Ahdu poymon aytgan onai xoram.

Modaram, modari zahmatkasham,
Onaginam, onam mung mushtiparam,

Ba jannat Ravzai farishtayam!
Jannatda Ravza bogʻ farishtasi ham!

Modaram, modari dil shikastayam,
Hayotdan koʻngling sovub, ketganimsan,

Gʻaribai, xaazonrez, be bahoram,
Xazonrez, bahori yoʻq gʻaribimsan.

Shoir Murtazo aka esa: (Taqdir qissasidan iltijo qismi)dan:

Otam Toshkentda onam bilan tanishgach: darvaqe shunday voqea roʻy berishi gʻoyat tabiiy boʻlib unda hech qanday yoxud tasodifiy hojat yoʻq. yorugʻ dunyoda yolgʻiz ayollargina bir umr oʻz qismati peshalarini istashadi. Otam degan ekan: “umrimizning goh maʼyus yellar, gohida yalmogʻiz sellardan iborat fasillarida yurganimiz qat-qabatlari singrogʻin tinglovchi bir yori habib, bir zori qarib istadik. Tunlarimiz sardu kunlarimiz dard toʻla kechgan choqlarda koʻzimiz yoshin tatib, falakka zor-zor yigʻladik. Qoʻllarimizni yozib, bir anisu gʻamxor istadik. U bor edi, mavjud edi, ammo uning gulomdon chehrasiga pinhon boʻgan devorlar darzida singan koʻz nurini payqamadik va goh suvora suvratida, goh darvish siyratida utdigu ketdik. U bor edi, mavjud edi, ammo goho uning iltijo toʻla koʻzlari oʻngidan goh shoh suvratida, goho gado xilʼqatida oʻtdigu ketdik”. Otamning taqdiri-ruhpok odamlar nigohidan uqqan sirli qissagoʻy shu ayol edi. Yorugʻ dunyoda qismati azal uni oʻz kaftlarida otamga hadya qilgan lahzalar istisnodir va hammaga ham birdek nasib qilavermaydigan oliy saodatdir. Otamni taqdir yorlaqadi, otam uni topdi, topdi emas oshiftalar topishdilar. Otam oshiftasi Risolatoy ismli siymosida uni muqarrar ochlik, tashnalik, yoʻqotish halokatidan xolos qildi. Oradan hech qancha vaqt oʻtmay ona boʻlmishimiz Risolatoy Oqtepa mozori qishlogʻimizga kelinchak boʻlib tushdi.
Otam frontda vafot qilgandan soʻng, onaizorimiz, behishtimiz olti bolasini (besh oʻgʻil, bita qiz-kenjasi) etagiga solib, kechani kech demay, kunduzni kundiz demay, bolalarini sogʻlom durkin oʻsishi uchun oʻzi och, yupin, jonini jabborga topshirib izgʻirin sovuq havolarda, azobda, ajdoho misol ochlik bilan kurashgan farishta oyol shu edi.

Diyorga toʻymagan, diydor gadosi,
Haqning sevgan quli, ishqin shaydosi.

Zangori libosli, sehr jodugar,
Kim ekan? Muqarrab farishtasidek.

Boʻynida osigʻliq, yorlaqab tumor,
Tovlangay tim qaro Darvish kachkuldek.

Arshu kursisini solgan larzaga,
Haq sanʼatin Oliy tazohirdek.

Bu qandoq sovdaki hozir paytgacha,
Qoshida qiyomat koʻzida uqbo.

Yuzida jannat boʻy, koʻnglida dunyo,
Sehr jodular maktab mudarissasin.

Tagli-tubli inkishof, sehr sirlarin,
Etaolgan Hofiz boʻlsa Haq guvoh.

Boʻlsalar bodomin chaqolgan oʻsha,
Aytsinlar, ilohiy jannat boʻylarin.

Aytmasa Yassaviy hmzrat nazari,
Tushsalar, aytarmi, fitrat sirlarin.

Oʻta aqilli zot, yorgan pixini,
Yaratganga kelsa nogoh yuzma-yuz.

Oʻxshashi yoʻq zebo, toʻsmay betini,
Qiya qarashlaru etgay ishva noz.

Oyni parcha-parcha etgan jamoli,
Kim ekan? Risolat pari misoli…

Onaizorimiz, otamning paychan bilaklari taʼsirida yovvosh tortib qolgan esada va bu metin jussa uni oʻz ogʻushiga olganidan ich-ichidan suyungan edi. Ammo bu quvonch uning hurkigannoma, qoʻrquv aralash yolgʻonchi koʻz yoshlarida aks etgandi. Balogʻatga yetgan qizda ham, balogʻatga yetgan sirtlonlarga xos xususiyat boʻladi. Urgʻochi sirtlon ham sirtlon boʻlganidek, ayni balogʻatga yetgan qizlarda ham biroz hayo pardasiga chirmalgan jasorat, bahodirlik, shiddat va matonat boʻladi. Buni ular ayniqsa muhabbati rad etilganda yoxud turmish bir muncha siquvga olganda, misol: -fovqulotda, ochlik, kasallik sabab bironta bolasidan judo boʻgan chogʻlarda oʻzini-oʻzi qurbonliqqa topshirishlarini namoish etadilar. Harqanday qiz javonlik paytida, Soliha ayollar esa 25-30 yoshlarida serfarzandlik boʻlgan yoshlarida oʻz baxti uchun, birlamchi-bolalarini sogʻlom durkun voyaga yetkazib oʻstirish uchun sirtlonlardan-da battar kurashuvchan, kerak boʻlsa hech narsadan qaytmaydigan boʻladilar. Yorugʻ dunyoda oʻz muhabbati uchun va farzandlarini sogʻlom durkun oʻstirish uchun, ularning baxt saodati uchun, oʻzi och, yupin boʻlsada hech kim ayollar kabi kurasha olmaydi. Onaizorimiz otam bilan tanishgach vatanidan (Qozoqistondan) uzoq bir begana boshqa yurtga (Oʻzbekistonga) kelin boʻlib tushishining oʻzi afsonoviy jasorat edi. Bu baxt taloshida toleʼiga nima chekilishini bilmagan Risolatoy onajonimiz bir umr musofrotda erkin, ozod yashash uchungina, bola-chaqa koʻrish havasida, uni baxt orzusi tizginlay olardi xolos. Buni musofir boʻlib begona manzilda yashagan sohibjamol yaxshi bilardi. Frontda urush sabab eridan judo esada, yupin farzandlarining ikkovidan (Yorqul oʻgʻli, oʻziga quyub qoʻygandek oʻxshash Saodat qizi) sovuqdan muzqotib, ochlikdan oʻlib ketganlaridan soʻng devona (boshqacha aytish mumkin emas,) jizgʻonagi chiqib qirq yoshga yetmastdan ochlik balosidan, bu qoʻtir, yalangtush kufru olamda turarga joy topolmasdan Soliha ayollarga xos foniy olamni tark etdi.

Taqdirin Allohga aylab havola,
Toʻrt oʻgʻlin zor tashlab ketgan onamiz.
Ketyotib degandi, – toʻrt etak bola,
Koʻrgaylar, Xudo haq, har biri soʻzsiz.
Akam der, – “bilardim xohishin, havas”,
Mahbuba Soliha boʻlsaydi xolos.
Otaqulu Ravshan yosh goʻdak hali,
Gohi och, gohi kasal, mondimas holi.
Otaqul, “Boycha” ni yaltoq umidda,
Topshirdim chorasiz “Yargʻoq” uyiga.
Ravshan nochorini baxti yorlaqalb,
Shoʻrlik kenjamizga el chiqdi ega.
Boʻlgusi shoirni Garduni Den, sen
-Ol dedim, e voyyey Qaytar dunyoga!”
Goh ota, goh ona Romozon shoʻrlik,
Nojot yoʻlin topdi Oʻzlariga shukʼ!
Yorqul ukam, onam, Saodat singlim,
Achchiq haqiqatga dosh bermas dilim.
Uchisi ochlikdan oʻlgan, dod falak,
Buni Siz! Degaysiz haqorat talab.
Onamning qaqshagan, xonumon baxti,
“Oʻqilmagan doston”Hak! Xudo haqqi…
** ** ** ** ** **

Xumordan chiqqancha toʻrtkilab oʻbdan,
Turmaga roʻpara etdilar axir.
Ayirdilar meni toʻgʻilgan toʻpdan,
Yordam bering, ota, men bitta sagʻir.

Vatanga sigʻmaslik, vatanga sigʻdirishmaslik, shoir esa vatanining fojiasini sigʻdiraolmasligi sabab, shoir tabiatiga vatanining sigʻmasligi bu buyuk ruhlar olamida kechadigan tozot holat. Vatanga sigʻmaslik uning keng bagʻrida tordan-da tor, maydadan-da mayda tafakurli kimsalarning yashayotganligidan, bu kimsalardan oʻtib yuqoriroqqa nazar soladigan boʻlsangiz, guvoh boʻladigan manzarangiz undan-da dahshatli. Bunday vatanga sigʻmagan odamning tabiati vatanni sigʻdiraolmaydi. Satrlar oqimining quyilib kelishi tong shabadaga, tungi daryolar tovushiga, oy va yulduzlarning sokin suzishaga mengzaydi. Ehtirosning oʻzi satrlar yasaydi.
Mirzo Ramazon aka deydi,-men onamning diydordangina shodlana olgan onlarini koʻrganman, xolos, onam diydor gadosi edi. Nima qilsa diydor qildi. Oʻgʻli Yorqul, qizi Saodat ochdan oʻlganlaridan soʻng, erini (shoirning otasi) frontda vofot etganidan soʻng devona boʻldi, buni boshqacha izohlab boʻlmaydi. Bolalarini sovuq diydorini tuproqqa tobshirib qaytganlaridan soʻng, shudgor aralab Oqtepa mozoriga qatnay boshladi. Bolalarini sovuq diydorlarini bagʻriga olgan sovuq tuproqning diydoriga toʻyish uchungina qatnadi. –Men bolalarimning yoniga borib toʻxtayman, boraman-da toʻxtayman degani hozir, hozirday qulogʻimga eshitilib turadi.-deydi Mirzo Romozon aka va davomini aytaturib,-allaqayoqlarda, men hatto tushimda ham koʻrmagan, faqatgina 1975 yilda shoir ukam bilan onajonimning yurtiga borib keldik. Onai zorimiz Sayram qiru, bogʻlarlarida oʻtib ketgan va rahmatlining oʻzi ham hech qachon diydoriga toʻymagan, ajdodlariga matonat va odamiylikni qon-qonida asragan, agar dunyoda judolik bor boʻlsa, faqat ungagina nasib qilgan, agar dunyoda gʻamning borligi chin boʻsa, faqat oʻshagina chekkan, deydi shoirning akasi, koʻzining yoshini artar ekan…
XX asrning 60-chi yillarida ozroq va shu asrning toʻrtinchi choragi, istiqloldan keyingi 90 yillarda va yangi asr XX1 yillarining boshlanish chogʻlaridagi sheʼriyat gʻoyaviy oʻzgarishlarni boshlab bergan davr boʻlmay, u sheʼrda shakliy oʻzgarishlar yasagan davr boʻldi. Sheʼriyat minbardan pastga tushib, odamlarning bevosita oʻzi bilan muloqat qilishga kirishdi, keskin shakliy tajribalar bilan birga boshlangan siyosiy kurashlarda, davrning eng dolzarb masalalarni maydonga olib chiqaboshladi. Xuddi shu davrning qaynoq qozonida pishib yetilgan shoirlarning toʻngʻich bugʻinida Murtazo Ulugʻovning nomi bor edi. Murtazo aka sheʼriyatga nima olib kirdi? Uning sheʼriy asarlari oʻz salaflari va tengdosh shoirlar sheʼriyatidan nimasi bilan farqlanardi va uning adabiyotdagi movqei qanday edi, shoirning sheʼriyati keyingni bugʻin sheʼriyatiga taʼsiri nimalarda koʻzga tashlanardi qobilida savol qoʻyiladigan boʻlsa, unda qoʻyidagi manzara hosil boʻladi: Gʻoyaviy jihatdan Murtazo akaning sheʼriyati murosasiz sheʼriyatdir. Bu sheʼriyat sodir boʻlajak inqilobiy hodisalarning xudaychisi sifatida mustamlaka zulmi ostida ezilgan xalqimizning fojiali ahvolini, istiqlolga erishgan shoir vatanining Bosh-Boshboldoqning istibdod zulmi, fojiali ahvolini keskin ochib tashladi va uni ayovsiz tanqid ostiga oldi. Biroq bu tanqid faqat “padaringa laʼnat”dan iborat boʻlmay, oʻta taʼsirchan va betakror tilda ifodalangan jonli, tirik sheʼriyatdan iborat. Murtazo Ulugʻov mustamlakaning tub sabablarini, Bosh-bOshboldoqning gʻayri insoniy zulm harakatlarini ochib tashlar ekan bunda “Jannatda gurung”, “A. I. Soljenitsin bilan gurung”, “Taqdir”, “Istiqlol zinalari”- Shohnoma asardagi badiy til va izoh materiallari guvoh va tarixiylik mezonga qatʼiy amal qiladi. Yaʼni tarix sahnasida millatlar va xalqlar nimalarda ijobiy va nimalarda salbiy rol oʻynadi? Tarixning yaratuvchisi boʻlmish xalqlarning milliy tarix oldidagi masʼuliyati nimalardan iborat boʻlishi kerak edi? U, eng avvalo, ana shu savollarga javob axtardi. Millat baxtsizligining ichki omillari nimalarda ekanligini koʻra bildi va uning shaffof poetik til bilan ifodalay oldi. Shakl jihatidan Murtazo Ulugʻov sheʼriyati anʼanaviy bugʻinning batamom yangicha koʻrinishi edi. Uning sheʼriyatida turdosh harflar bilan boshlanadigan satrlar, tutiq belgisi, satrlarni sindirish va shu bilan shaklning taʼsirchanligini oshirish voqeabandlik, eng moʻhimi, baland joʻshqin ehtirosning sintezi yaqqol koʻzga tashlanadi. Murtazo akaning sheʼrini, sheʼriy asarlarini zamonoviy, estrada, mumtoz qoʻshiqchilar, bu sheʼriyatga xos bastakor va xos ovoz kerak. Agar Murtazo akaning sheʼriy asarlari asosida taʼsaviriy sanʼat asari yaratilsa Italiyalik xudojnik Rombrand Van Reyn (1606-1669) yoki Shoh Ivan Grozny oʻz oʻgʻli Ivanni temir choʻqmor bilan boshiga tushirib oʻldirgan manzara- Ilya Yofimovich Repin-ning tasviriy asari (1844 yilda tugʻilgan, vofoti yili nomaʼlum), 1918 oktyabr tuntarishini qobul qilbmay Ilya Yefimovich Finlyandiyaga emigrant boʻlib ketadi. Faqat shu ikki buyuk tasviriy sanʼatkorlari yaratgan manzaralarga oʻxshab ketgan boʻlardi. Agar Murtazo Ulugʻov sheʼriy asarlari asosida musiqa yozilsa, u shubhasiz Volfgang Amadiy Motsart (1756-1801) ning №25 va № 29 simfoniya asarlari, oper asarlaridan “Don Juan”, “Volshebnaya fleyta”. Lyudvig Van Betxoven (1770-1820), 1804-1812 yillarda yaratgan uchinchi simfoniya asarlaridan to 8-chi simfoniya asarlarigacha. Paygʻambarsifat buyuk Pyotr Ilich Chaykovskiyning uvertyura fantaziya simfonik “Romeo va Djultetta”,“Quyun” (V. Shekspir), “Franchesko va Rumini (Dante), toʻrtinchi simfoniya asari”,Boz Chaykovskiyning “Evgeniy Onegin” (A. S. Pushkin), beshinchi simfoniya (1888), “Gamlet”, “Pikovaya dama” (1890) va 1893 yili tomomlagan Oltinchi simfoniya asarlariga oʻxshash- musiqa simfonik asarlarining avliyolari ijro qila oladi.Va shu avliyolar qatorida turgan betakror uyetod otaxonimiz Yusuf Rajabiyning “Zaynab va Omon”(X.Olimjon) sahna asariga yozgan Simfonik uvertyurasi,”Munojat”-kelmadi,”Ushshoq”qa yozgan(A.Navoni)musiqaviy asarlari…,ijro etaoladi. Agar, bordiyu uni ijro etish boʻlganda Rudolf Nuriyev, Maya Pleuskaya, Malika Sobirova, Malika Kalantarova kabi buyuk balet va milliy artist ijrochilari ijro etishlari mumkin. Zotan,Murtazo aka oʻta milliy, eng goʻzal umuminsoniy gʻoyalarning betakror musannifi shoirimizdir. Bu sheʼriyatga xos bastakor ovoz fakat nafosat karvoni-shayx Sherali Joʻrayevgina ijro qila oladi .Vayokim Berta Davidova ,Barno Isokova,Dilnura Qodirjonovalarning xos ovozlari.

Qoʻshiq olamida shoʻhratli hoqon,
Kuy-qoʻshiq mulkida hech tuganmas kon
U kuylasa qalblar titrar beomon,
Sanʼatiga qoyil: olqishlar zamon.

Ovozi mudragan dilni oʻygʻatar,
Kuylari sharqiroq soydayin oqar.
Uni Aynul Hayot bulogʻi derlar,
Sherali qoʻshiqla dunyoga boqar.

Qoʻshigʻin magʻzida qalblar nidosi,
Kuylasa, gul ochar quvonch dunyosi.
Kuylasa tosh qalblar eriydi mumdek,
Shunday qoʻshiqchining jonin fidosi.

Navoiy hasratin aytolgan Sher u,
Boburning koʻnglini koʻtargan er u.
Qoʻshiq-la dillarni dillarga bogʻlab,
Insonni baxtiyor koʻraman der u.

Sherali qoʻshigʻi musoffo tongdir,
Oʻzlikning maʼnosin anglatgan ongdir.
Orzusiga orzu, xastaga jondir,
Jahonda oʻzbekka abadiy dongdir.

Firdovsiy, Saʼdiy, Jomiy, Navoiy,
Basharning baxtidir, takrori-boʻlmas.
Mumtoz Sheralidek sohir qoʻshiqchi,
Dunyo sahnasiga ming yilda kelmas…

Turmishning tegirmon toshdek ogʻir zalvorlari ezib tashlagan va XX asrning soʻngida ham oʻz-qadr-qimmatini, shaʼn va gʻururini tiklayolmayotgan millatining buyuk kechimishiga motam tutib yashamoqda shoir. U dunyoga Navoiy, Jomiy, Mashrab, Mansur, Termiziy, Firdovsiy, Xayom, Rumiy, Xofiz va Saʼdiy, ustod Erkin Vohidov, Xomid Olimjon, Gʻ Gʻulof, Zulfiya, Oybek otoxon, Sh Rashidov ota, Sherali Joʻrayev kabi minglab paygʻambar sifat avliyo zotlarni bergan millatining soʻngiz zulm va iskanja, taziyiq va haqorat ostida yashab kelayotganiga chidaydigan shoirlar toifasidan emas. Bu yoqda esa millatning “peshvolari” allaqachon kommunizm qurar va eldan burun oila, bola-chaqasi, qarindosh-urugʻi bilan, “Avropalashib” olgan, yengi uzun kuylak, yaktakli-soqol sallali millatidan iymonishar, ufu,-deb burnini jiyirar, jirkanar, Murtazo, aka va shunga oʻxshash shoirlarni xalq dushmani, uning istiqbolini koʻrishdan ojiz kimsalar deb bilishardi. Shoʻrolar manifesti, dinu bidʼat nihoyasiga gʻalati ogohlantirish xatini ham tirkab qoʻygandiki, u haqda suylamaslikning aslo iloji yoʻq. chunki shoʻrolarning sirli roʻzgʻorini badastur anglab yetish uchun, uning sergak faoliyatidan chuqurroq xabardor boʻlish foydadan xoli emas. Shoʻrolar fitna deb atalmish allaqachon osmondan tushgan toʻrtta muqaddas (“Zubr”, “Tovrat”, “Injil”, “Qurʼon”) kitoblarning afsona ekanligini aniq-tiniq isbot qilgandek, qandaydir boshqarongʻi xotinga yetti qulliyotning taqdim etilishini ham tugal safsata deb bildilar. Darvishlarga kelsak, jami asotirlardan koʻz yumgan holda, ularni jaholat va qashshoqlikligini simirgan, aql-xushudan ayrilgan gadolar deb bilmoq kerak, dedilar. Lekin negadir hikoyatlarda ularning gadolik bilan shugʻullanganlari haqida lom-lim deyilmaydi. Ularning koʻklarga koʻtarilib tavsiflanishda qaydaydir ilmga zid qarashlar borligi oʻz-oʻzidan ravshan. Insonning umrboqiyligiga kelsak,-dedilar ular,-bu hajviy joʻrnallarda koʻp bor qayd etilgan, tinglovchilar ensasini qotirish uchun toʻqilgan son-sanoqsiz hikoyalar deb isbot qilmoqchi boʻldilar. Burnidan narini koʻrolmaydigan, odamlarning choʻkkan paxsa kulbalari ichida bijgʻib yotgan dardini his qilolmagan, bir uyda oʻnbesh jonning qornini toʻygʻazish uchun katta mamlakat Rossiya, Qazoqiston kengliklariga, hatto qoʻshni Qirgʻiziston, Turkmaniston, Tojikiston yurtlariga izgʻib ketgan, tiriklik zaptida oʻziga oʻt qoʻyib yonayotgan, goʻdaklari yalpi och, majruh, xalqning haqiqiy ahvolini bilib turib, oʻzini koʻrlikka solib yurgan shoir va adiblar ichida Murtazo aka zoʻrgʻa nafas oladi. Mukofat va mansab ketidan quvib, oʻz shaxsiy nazarlari yoʻlida hech narsadan qaytmaydigan zotlar ichida, Murtazo aka toliqib bormoqda edi. Xudo shoirni oʻz xalqiga marham qilib yuborgan ekan.
“Men maxfiy kon edim. Oʻzimni namoyon qilmoq uchun xalqni yaratdim”, deydi Xudo qudsiy hadislaridan birida. Bu xalq Xudoning ahli-“Al xalqu-ahl-lullohi”. Shoir esa xuddi xalqning jonining joni, qalbining qalbi, koʻz nurining nuri. Murtazo aka ana shunday shoir. Shoirlikni qurbonlikka aylantirgan XX asr va XX1 asrning birinchi choragi, pok tiynatli, rost soʻzli oxirgi shoiri Murtazo akadir, u jondan toʻygan shoir, uni jonidan tuygʻazishdi. U shoirlikni Ibrohim alayhissalom oʻz jigarbandi Ismoilni qurbonlikka keltirgandek shahodat maydoniga olib chiqqan va bu shahododi bilan boshqalarga hayot baxsh etgan, ularni yoʻqlik chohlaridan olib chiqqan avliyosifat shoirdir, u sheʼriyatni xalqqa yaqinlashtirdi. Hech bir shoir Murtazo aka qadar xalqning yuragiga oshno boʻlmagandi. Ey halq, siz dunyoda Murtazo aka shoirning borligini bilardingizmi? Bu dunyoda Qurʼon va uning ulugʻ murabbiysi oʻz kalomi jalilini sheʼr tilida nozil qilganini bilasizmi? Hech shubha yoʻqki, yillar oʻtib, zakmon kechib Oqtepa mozori sharifidami, Zararfshon yo Vaxsh sohillaridami bir bola tugʻiladi. Otasidan 3-4 yoshda, onasidan 8-9 yoshda ayrilib, yetim va abgor, oriq va nimjon, chuqur koʻzlari gʻamgin, ammasi Roʻzigul qaromagʻida voyaga yetadi. Iyso kabi tugʻiladi va tilga kiradi, uni bolaligidan sagʻir-devona deb ataydi. Chunki, tugʻilgan zahoti gapirgan novzodni hech kim risolaga qoʻshmaydi. U ham bolaligidayoq bashar avlodining ahmoqana, razil va chirkin hayotiga sigʻmaydi, sigʻdirishmaydi. Shoxlari kajak oriq talgʻir sigirining nam va chirkin sassiq arqonini tortaverib, kaftlari shilinib tushadi, uni hech kim erkalatmaydi. Hayt tongida hech kim qutlamaydi va hayitlik ham bermaydi. U odamlarning bu qadar xudbin va mehrsizligiga koʻnika olmaydi. Koʻnglida mehr, shafqat va muhabbat tuygʻusidan burunroq nafrat va gʻazab tugʻiladi. Kajak shoxli talgʻir sigir esa undan-da och boʻlgani uchun boʻyin bermaydi va boshi oqqan tomonga sudrab ketaveradi. “Qayt!-deydi bola,-laʼnati, ochkoʻz, qayt!” sigir esa izdihomni yorib kirib boraveradi… Dunyoda uning borligidan bir shoxi kajak, oriq, talgʻir, sigir, bir Olapar itdan boshqa hech kim bilmaydi. U oʻzining borligini, tirik ekani haqida bong urgusi keladi. Ammo kim ham unga quloq osar edi. Dogʻ-dugʻli dasturxondagi kuygan qora-pora pangʻagan zogʻora non burdalarini, onasidan yodgorlik labi uchgan sopol piolaga tiqadi-da,eb, daryo sohiliga yolgʻiz doʻstining huzuriga yoʻl oladi. Zarafshon esa, minglab marhumlar ruhi, Qurʼon tilovat qilayotgandek shovvilab oqadi. Koʻkish toʻlqinlar mavjlarini sohil toshlarga sochib yuboradi. Mavjlar reza-reza boʻlib parchalanadi. Tosh soch yuvayotgan qizlarning kumush manglayidek yaraqlaydi, bolani havasini keltiradi. Bola va daryo. Bu dunyoda endi hech kim yoʻq. yulgʻunzor aralab ketgan qaysar talgʻir ham, uning chirkin arqoni ham esdan chiqadi. Kunlar ketidan kunlar oʻtib bola va daryo oʻrtasida devor koʻtariladi. Daryo bolaga, bola esa daryoga aylanadi. Shoir yaraladi. Yaratguvchi Odamni, uning chap qovurgʻasidan Havoni yaratgani kabi shoir yaraladi. Odam dastavval ismlarni yodolgan boʻlsa, shoir daryo ismini (Zarafshonni) oʻrganadi. Odam koʻz ochib, nogohon boshi ustida Havoni koʻgan boʻlsa, shoir ham koʻz ochib, ayolni axtaradi. Odam Havoni topadi. Shoir ayolni topolmaydi. Yulgʻunzor oralab ketgan talgʻir shom qarongʻusida mahallaning tuproq koʻchasi tomon yoʻl olganda daryo qoroya boshlagan, uning sohilida yolgʻiz bola qolgan edi.
Shubha yoʻq, zamon taqqozasi bilan Murtazo Ulugʻovga oʻxshash, ehtimol undandan ham qudratliroq shoirlar dunyoga kelar. Makon va zamonlari Xudoning ilkida. Kim bilsin, ularning orasida Murtazo ismli va hatto, tasodif amri bilan shakl-shamoyilda ham unga oʻxshash shoirlar chiqar, biroq oʻzbek sheʼriyati bogʻining bu niholi bizning Murtazo akadan qolgan oʻrinni hech qachon toʻldira olmaydi. Voqean, u boshqa bir olam va boshqa bir odam boʻlgay!
Oʻrni kelganda shuni taʼkidlashni astardim. Shoʻro zamonida kommuna mafkuratoroshlari “Betakror odam yoʻq” deb takidlardi. Yaʼni, har qanday shaxsning oʻrnini xoh joduxayol shoir, xoh doho olim, xoh besh barmogʻi hunar sanʼatkor boʻlsin, boshqa bir kishi bemalol egallashi mumkin. Ular tenglik haqidagi qonunlarini falsafiy jihatdan ham asoslashga harakat qilishardi, yaʼni maʼnaviy qudrat bobida hamma tengdir, faqat ijtimoiy muhit, taʼlim-tarbiya vositasida ulardan Navoiy, Jomiy, Mashrab, Yassaviy, A. S. Pushkin, Chaykovskiy, A. P. Chexov yasash mumkin. Shoʻroparastlik nayranglaridan yaxshi ogoh boʻgan shoir Bozor Sobir taʼbari bilan aytgandi: “Shoʻroga podachi, qassob va samovorchidan ziyoli yasash odat edi, haqiqatda agar mafkuraviy ehtiyoj taqqoza etsa harqanday odamdan mashhur olim yo shoi r yasay oladi”. Kamoli xushbaxtlikmi, yo badbaxtlikmi odamzot tabiati bunday emas ekan! Har holda hikmat ahli boʻlmish oʻtmish-donishmandlarimiz necha-necha asr muqaddam aytganlar! “Tarbiya bir xil, isteʼdod turfa xildir” (Saʼdiy). Murtazo akaning barakali umridan sakkkizdan olti hissasi Shoʻro zamoniga Toʻgʻri keldi. Shoʻro zamoni sharoiti, xususan, davrning qalam oldiga qoʻygan talabi Sulton Mahmudning Abdurayhon Beruniyga qilgan daʼvosiga oʻxshardi: “Agar mendan yaxshilik istasang, oʻz biliming saltanati yoʻrigʻiga emas, mening yoʻrigʻimga yurasan”!
Murtazo akaning sheʼriyati soʻz nuqdodonlari tomonidan hozircha qalam urganlari yoʻq. Shoʻro va undan keyingi uzbek adabiyotida bu balandmaqom soʻz ustasining movqei oʻz tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Xususan uning badiiy mahorati atroflicha tahlil qilinishi lozim zero, shoir sanʼatiga faqat uning sheʼriy asarlari misolida baho berish va soʻz ustalari silsilasidagi oʻrnini aniqlash mumkin. Men Murtazo aka ijodiyotining, umuman, ikki jihatiga, eʼtibor qaratmoqchiman. Shoyad kelajakda adabiyotshinoslar bu mavzuga mufassalroq eʼtibor bersalar: Birinchidan Murtazo aka lirikada baland sanʼatkor maqomiga yetishgan. Tengdoshlaridan oʻzbek adabiyotida hech kim uning darajasiga yeta olgani yoʻq. Oʻtkan asrning ikkinchi yarmida adabiyot maydoniga yangicha ovoz bilan kirib keldi, biroq uning yangiligi faqatgina Shohnoma yozishda namoyon boʻlmadi. Aniq sabablar yuzasidan shoir 30-yil qoʻliga qalam tutmadi, istiqloldan keyin yana shohnoma yozish uslubini davom ettirdi. Uslubiga koʻra, sheʼriyatda qolip sindiruvchi emasada, biroq shunga qaramay, sheʼriy asarlari bir qolipga sigʻmasdi. Mening nazarimda istiqloldan keyingi davrlarda shoir amalga oshirgan yangilik shundan iboratki, u yangi mavzu gʻoyalarini qatʼiy turk-forsiy sheʼr uslubida, yaʼni gʻazal, ruboiy janrida sheʼriy asarlar ifoda topdi. Usta shoir yangi turkiy nazmida bu adabiy shakllarga toza ruh va jon bagʻishladi desam mubolagʻa boʻlmaydi. 40-50 yillarda “Qizilboshlar” idiologiyasi tahdidi taʼsirida shohnoma ijod qilish, gʻazal, hatto ruboiy ham qarib yoʻq bulayozgan edi.
Ikkinchidan Murtazo aka oʻzbek lirikasini yangi madaniy-ijtimoiy miqyosga olib chiqdi. Mening kuzatishimcha shoirning mashgʻuloti, asosan uch turli edi: tarixiy asarlar yozish, lugʻat kitoblarini mutolaa qilish, qadimgi turk-fors kitoblarini oʻqish. Murtazo aka uch sarchashmadan bahra olardi: fors-tojik sheʼriyati yalovochlarining asarlari (asosan kril hurfidagi nashrlar), rus adabiyoti, hind, Chin-Mochin, avropa adabiyoti (rus tilidagi sheʼriyat, bu tilga oʻgrilgan Hind, Chin-Mochin, Yapon, Avropa shoirlarining ijodi). Shoir fors-tojik, rus tilini mukammal yetarlicha bilgan orif inson. Keyinchalik uning mutolaa ufqi forsiy tildagi uzoq-yaqin adiblar ijodi hisobiga kengaya bordi. Xuddi shu maydondagi izlanish, oʻz ustida ishlash shoir ijodiyoti maʼnaviy zaminasini boyitdi, shoirlik layoqatiga sayqal berdi. Oʻzbek shoirining bu yaratuvchanligi tajribasi buyuk Mirzo Bedilning quyidagi fikrini yana bir bor isbot etdi “Taʼbi salim fazldir, ota meros emasdir”.
Murtazo aka naslining tolei, Shoʻro davlatining tarix xaritasidan yoʻqolishi keksalik kamolati davriga toʻgʻri keldi. Mamlakatning ijtimoiy-maʼnaviy muhiti yaxshiliklardan darak bermoqda edi. Nima boʻlganda ham kommustlar tuzumining soʻngi oʻttiz yili barcha siyosiy mafkuraviy mahdudiyatlarga qaramay, Stalin davri muhitidan butkul farq qilardi. Shuni qanoatmandlik bilan qayd etishim kerakki Murtazo aka va uning tengdoshlari oltmishinchi yillarning bir muncha ozod fazosidan foydalanib, ulardan burungi oʻzbek adabiyotining adiblari bajarolmagan vazifaning uddasidan chiqa oldi. Darvaqe, xuddi shu paytda sheʼr tarixiy-milliy oʻzlikni anglash vositasi qudratli ijtimoiy-maʼnaviy hodisaga aylangan edi. Ayni oʻsha paytda shoir javonlik joʻsh urgan tarixiy vatanparastlik ruhidagi sheʼriy asarlarini yarata oldi. Xos davrimizda bahslashuv olam tusini oldi, agar kimdir haddan ziyot oʻzidan ketmoqchi boʻlsa Abduraxmon Jomiyning
Xirad ahlin qoshida aylama shahr mushkili ish,
Dema soʻz xoslar uchun, majlisi xosdir bu yer.
satrlarini eslatib qoʻya qolardik. Biroq men endi keksa shoir Murtazo aka domla bilan bahsga kirishmoqchi va bu bahsning aks-sadosi shoirning vayrona Vatanini boshdan oyoq qoplashini va har bir vatan ahlining qulogʻiga yetib borishini istamayman. Bir vaqtlar insonparvarlik Makkasi boʻlib, bugun maʼnoviy muhitida inson joni bir pullik qadr-qimmatga ega boʻlmagan zaminning eng chekka, Toshkentdan Surxonu Nukus, Xiva manzili goʻshalarigacha kirib borishni juda,juda istayman. Endi, ehtimol ashaddiy dahriy ham, neʼmat kufiri ham, davlat zavoli ekanini eʼtibor etishlarini istayman. Darvoqe, choʻbirzodalar dastavval oʻzlariga savol bermoqlari lozim: xudbinlarcha yangilik istash va omiyona qayta qurishlar jarayonida hamma bor narsalarni nes-nobud qilib, nima ham oʻrniga yangilik bu koʻhna diyorda qildilar? Mardlarcha boʻyinlariga olgan taqdirda: “Hech! Bu gulzor vatanni istiqloldan soʻng, chorak asr davomida vayrona mozoristonga aylantirdilar!”. Dunyoning razilliklarcha teskari ishlari, odamlarning dunyo ishlariga befarqligi, millat xarobalari, koʻngil vayronaliklari, yoru-doʻstning xoinligi, ayiqsa qoʻli pok, qalbi keng jarroh kasbini nuqsonsiz bajara olgan davrlarida, lahza sayin Murtazo akaning joniga qabza urardi. Murtazo aka kabi ruhini osmon daryolari qanotidan ufurgan, yellar erkalagan, boshi ustida avliyo tojik shoirlarining (Loiq Sherali, Abdullo Zuhur, Sayyid Neʼmatulloh Ibrohim) oʻlmas ruhi duoxonlik qilgan bir shoir vatanidagi insoniy nuqson-axlatini gulchambar deb gumon qilib yurganlarni hazm qila olmasdi. Buyuk Mavloviyning “Fiyhi va fiyhi” (ichingdagi ichingdadir) kitobiga har vaqt murojaat qilgan shoirdir. Tojikistonlik avliyo shoirlar dedim, ular Xoja Bahouddin Naqshbandning sheʼriy hikmatlarini yodaki bilgan, oyoq yalang suruv ortidan ketayotgan va oshi halol bilan tirikchiligini oʻtkazayotgan kimsadek:
In jo ruhi zardu jomai janda xarand,
Bozorchai qasabfoʻrushon digar ast…
Mazmuni: Bu yerda-avliyolar “bozor”ida faqat gʻussadan sargʻayib ketgan yuzlar va janda toʻnlar sotiladi. Beqasam chopon sotadiganlarning bozori boshqa yerda.
Yuzlari somondek sargʻaygan, peshonalari shudgor boʻlib ketgan zotlarning-Tojikiston “bozori” tomon oʻtinglar, ularning yovgʻon shoʻrovisidan tatib koʻrsanglar, mukammal koʻp narsaga erishasizlar. Ey kabobxoʻr va kabobpaz adiblar Bahouddin Naxshbandning bir laqabi “Shayx rezachin” edi. Bu uvoq-ushoqlarni terguvchi demak. Hazrat kunduz kuni koʻrgan-netganlar riyoga yoʻymasinlar, taʼmagirlik qilyapti, deb oʻylamasinlar uchun kech oqshom koʻchalarni kaftlari bilan tozalar, uvoq-survoqlarni yigʻar ekanlar. Burnidan narini koʻra olmaydigan, qornidan boshqani oʻylamaydiganlar, oʻz uyim-oʻlan-toʻshagim deydiganlar aqadasini paygʻambar sunnatdek qobul qilganlar, kimligini, qanrdan kelganini unutib qoʻyganlar ichida yashab boʻladimi? Boz ustiga, labda zaharxanda bilan ularga kimligini eslatgan odamni sazoiy qilsalar, dushman deb bilsalar. Shoir vatanida xuddi shunday chirindi bir muhitda yashadi. U bir umr soʻqirlar koʻzini bino qilmoqqa, bedillarga koʻngil hadya qilishga, bedonishmandlar miyasining tarhini ochishga, manqurtlar xotirasini tiriltirishga, vatan xoinlariga beshik va kulbalar tomon olib boruvchi yoʻlni koʻrsatishga, darvishlar singari nafsga qarshi oʻlim qazosi misol jangu jadallar bilan och boʻriday olishganlaridek pok yoʻlni koʻrsatishga harakat qildi, faryod chekdi, oʻzini qoʻyarga joy topolmadi. U bedavo qalbi yolgʻiz qora yer qaʼrida orom olishni bilardi. Sheʼrlaridagi oʻlim sogʻinchi, ayriliq ohangi, yolgʻizlik va uzlatga moyilligi, -isyon va shoʻrishlarning zaminini ana shu sheʼriy asarlarida darvishona zikrlarda aytilgan. Xudo shoirga oʻzining rahmatidan serob qilib berdi. Shafqat va haqiqatni oshigʻich ato qildi. Aks holda, u ham bozor yo koʻcha ahlidek, shunchaki toʻgʻilib, shunchaki yashab, shunchaki oʻlib ketaverardi. Yer odam jismiga toʻyganmi? Bu dunyo kaptarxona emasmi? Kimdir kelib, kimlar ketayotganini xudoning yolgʻiz oʻzi biladi. Murtazo aka hayot mazmunini haqiqat inkishofi va bunyodida deb bildi. Umr boʻyi millatni Navoiy, Termeziy, Mashrabu Mansur, Choʻlponu Abdullo Qodir, Askar Mahkamu Sherali Joʻrayev, Abdullo Zuhuru Sayid Neʼmatullo Ibrohimlar qadar koʻtarmoqqa, yuksak togʻlar boshidan zaminga olib tushmoqqa yelib yugirdi.
Yuqorida eslatganimizdek fors-tojik, rus tillarini mukammal bilguvchi shoir, sheʼriy asarlarida ularning folklor, ruboiylaridlan, ayniqsa “A. I. Soljenitsin bilan gurung”, “Istiqlol zinalari”, “A. I. Soljenitsin XX1-chi asrda (“Jannatda gurung”) sheʼriy roʻmonlarida ustomonlik bilan foydalanadi goʻyo A. P. Chexov, Dostayevskiy. L. N Tolstoy, A. S. Pushkinlar frantsuz tilidan foydalangan kabi.

Arosat maydonida Stalin:
Sudralib borardi xudi qora dev,
Qarshisidan chiqdi oʻrtoq Brejnev.

Stalin quvondi, quvondi gʻoyat,
Axir bir hamnafas topdi nihoyat.

Oʻtgan-ketganlardan soʻzlashib bir-bir,
Derdi: ukaginam, Leonid gapir.

Mendan keyin yurtda aytgin ne boʻldi,
Yo Sulaymon oʻlib devlar qutildi?

Meni goʻrimda ham qoʻyishmadi tinch,
Hali ham tirikmi “blin Kaganovich” .

Arosat dashtida hokimdir dahshat,
Bunda vahmu qoʻrquv kezinar faqat…

Xrushchev gʻazab-la vishillar sekin,
Nasihat goʻy bupsan, deyman sukin syn”.

Nikita soʻzidan Iosif qaqshab,
Quturgan it kabi boʻldi dargʻazab.

Qayerda ekanin unutib shu payt,
Ruschasiga soʻkdi “He tvoyo mat”.

Bolshoy teatrning aktirisasi Vera Davidova:
Shu mahal toʻdadan chiqib bir kampir,
Stalinga qarab soʻz qotdi ogʻir.

Tanimading chogʻi, Veraman Vera,
Koʻzlaringni ochib yaxshiroq qara.

Esingdami oʻsha mashʼum qora tun,
Meni etgan eding zoʻrlamoq uchun.

Kremlda edim sevikli erka,
Sergeyevich baqirdi : “Bas qil sabaka”.

“Shaxsga sigʻinish” deb dahri dun aro,
Uning pok nomiga chaplading qaro.

-Ovozingni oʻchir-deya Xrushchev,
“… Tvoyo mat”,-deya soʻkdi beayov…

“Kuzkina mat”,-deydi baqirib takror,
Sotsializm qurgan soqov, soʻqirlar.

-Yigirma yil ichra boʻladi bunyod,
Kommunizm degan goʻzal bir hayot.

Undan soʻng koʻrgaysiz oʻgʻriyu popni,
Oynai jahondan oxirgi dogʻni.

Deya rosa ogʻiz koʻpirtirdilar,
Yuksak hayot haqda xayol surdilar.

Aqlsiz eshak ham botgan chogʻ terga.
Ovnaydi toʻkish chun kanasin kulga,

Jaholat komida qoldilar beshak,
Ularga ibratdir qissasi eshak.

Murtazo aka darvishona dunyoni kezgancha Vl. Vl. Putin haqida:
Uchratdim Putinni rusning yurtida,
Vatan mehri doim koʻnglin toʻrida.

Yurt aro kezarkan dono Yurtboshi,
Suhbatdosh boʻlardi el qari-yoshi.

Qalbdan sev Vatanni rus boʻlsang agar,
Birlik va doʻstlik keltirar zafar.

Toʻqlik ila baxt farovonlikdir,
Kafolatli tinchlik chin omonlikdir.

Shu yoʻlda xizmatim sengadir xalqim,
Qozonsam ishonching-eng buyuk baxtdir.

El esa olqishlab “Xoʻsh kelibsiz!”-der,
Shod undan xalqiyu aziz ona-er.

Gʻururlarga toʻla mardum ovozi,
“Xoʻsh kurdik”, sadosin yangratar sozi.

Soʻradi-sovuqmi, issiq turmishing,
Yori kerak joyda qashima boshing.

Baxtlimasman, deya oʻksinma xalqim,
Samimiy vatanni sevsang yetarli.

Sizga boʻgan hurmat, hamda ishonchim,
Dogʻ tushirmay, oqlay olsang yetarli.

Baxtlimasman, deya kuyinma qalqim,
Vafo sadoqatim bilsang yetarli.

Yoʻqolsa gʻam chekib, mening oramim,
Hamdard boʻp yonimda-tursang yetarli.

Kamchilikka har gal,-demang mayliga,
Payt kelgan hal qilmoq-endi mahali.

Erlarning sadosin “Milyon alyx roz”,
Endi chogʻ ekadi millionin Urus…

Kezar shu niyatda yurtni bir boshdan,
Muammalar ayon, boq ichu tashdan.

“Unego xot i shchuba ovechkina,
Degan Leskov, -Tak dusha chelovechkina”.

Ulugʻ rus adabi “levsha” da egam,
Qoʻsh qoʻllab azaldan oʻrisga bergan!

Adibning Putinga bergan bahosi,
(Kechirgay Ollohim, boʻlsa xatosi).

Qadimdan shundayin boʻlgan esa rus,
Sagʻirparvar, qalbiyu tilida rost soʻz.

Yoki “Istiqlol zinalari” roʻmanida shoir:
Qop-qaro oʻtmishdan qoʻrqa v apisa,
Sasha bilan gurung qilardi rosa.

Oshkora gaplarni yozganing uchun,
Ogʻzingdi yertardi komfirqa junun.

Bulgakov, Sashayu, Plotonov guvoh,
Kimlarni yutmadi qatagʻon e voh.

Dohiy edi barcha yovuzlik boshi,
Huda-behudaga kelardi gʻashi.

“Paydyosh napravo-medved zaderyayet,
Poydyosh na levo-volki sʼedayut.

Ulugʻ rus adibi Ostorovskiy soʻzi,
“Svetit, da negreyet”-deganning oʻzi.
Shoʻro davridagi istalgan adabiyot namunasiga nazar tashlang. Ular, albatta “Lenin”ga bagʻishlangan manzuma bilan boshlanardi. Ammo nima boʻlsa ham bu “oʻinash kanizak” dohiymijoz “shayton bachcha” ga juda kerak edi. U shaytonbachchaning oyogʻini yalar, ovrat-aʼzoyorini uqalar edi. Vaqti, vaqti bilan iblis hiyla nayranglardan qoʻli boʻshab qolsa, ahyon-ahyon “oʻynash kanizagi” ga eʼtibor qaratib, kayfiyati koʻtarsa biron-bir unvonmi, uch charxli mototsikl “Ibrit” mi, “Oʻral”mi, tanqis mebel yo xolodelnikmi, ishqilib, nimalardir ehson qilardi. Bu hol “oʻynash kanizak”ning iblis bachchaga ragʻbatini chunonam joʻshdiradiki, qoʻyabirasiz. Adabiyot ana shunday sharmandalikka yuz burgan zamonda Murtazo aka sheʼriyat maydoniga kirib keldi va bu “kanizakbozlik” ning haqiqiy adabiyotga bir misqolcha boʻlsin aloqasi yoʻqligini isbot etdi. Yoʻq shoir murtazo aka ham vatan haqida kuyladi. Ammo uning vatanini, millatini komfirqa shayton bachchalari, Bosh-Boshboldoq bachchalarining qasr maqbaralari emas, Zarafshon sohilida hazrat odamdan buyon toshloqlarda, garmsel qumzor, saksavilzor choʻllarda, yulgʻunzor toʻqaylarda yashab kelayotgan mazlum oʻzbeklarning paxsa manzilu makonlari, toʻproqqa qorilgan koʻchalaru qir podajoylari, Amu Sir daryolari, Zarafshon toʻqayzordagi “Koʻndalang” “Uzun”, “Tumaloq”, “Qulmurod” koʻllarining afsonaviy goʻzal koʻrinishlari, malaklar nayistoni haqida edi. Davlatshoh Samarqandiy yozadi “Olamda sheʼr aytgan ilk zot Odam Safiy alayhissalom edi. Poklarning poki boʻlmishch Odam Xudoning irodasi bilan zaminga tushgandan keyin foniy zindon koʻzlariga noxush koʻrindi: olam tegrasida pushmon va motam bilan kezindi. Dedi: “Rabbana, zalamna” (ey, Parvardigorimiz, zulm qildik…). Yaratuvchi Odamning tavbasini qabul qildi. Odam Havoning ilohiy diydoriga yetishdi, farzandlar koʻrdi. Dunyo koʻzlari oʻngida oʻzgacha rang va tusda namoyon boʻldi”. Doktor Aliasgʻar Sheʼrdoʻst “-Darhaqiqat, haqiqiy sheʼr hamisha odamning eng aziz tuygʻulariga esh boʻlgan. Odam farzandi qanday lahzada sheʼr oʻqiydi? Oʻta shod boʻganda, yoxud gʻam-qaygʻuga botkanida. Ayni shoir ham xuddi shu pallada qoʻlga qalam oladi. “Sheʼrning yuraklarga sanchiluvchi qudrati-ana shu?”. Dunyoning barcha shoirlari, albatta, Murtazo aka ham sheʼriyat dargohida xuddi shu tuygʻular oqimi bilan, 60-chi yillar sobiq Shoʻro adabiyotida bir muncha jonlanish roʻy bergan davrda kirib keldi. Oʻsha paytda butun gʻoyalashtirilgan va “budparastlar adabiyoti” ga aylangan sheʼru shoirlik olamiga “ilmiliq havo” kirib keldi. Rus adabiyotida Ye. Yevtushenko, A. Voznesenskiy, V. Visotsskiy, D. Rojdestvenskiy, B. Axmadullina, qazoq adabiyotida Oʻlmas Sulaymonov, qirgʻiz adabiyotida Chingiz Aytmatov, oʻzbek adabiyotida ustod Erkin Vohidov, Rauf Barfi, Shavkat Raxmonlar qavotida akamiz Murtazo Ulugʻov ham bor edi, ularning sheʼrlarida yangilanish ruhi yaqqol koʻzga tashlana boshladi. Xuddi shu davrda tojik adabiyotida Loiq Sherali va Bozor Sobirning ovozi yangradi. Murtazo aka-deydi,-men 50yil musofirat davrimda 45-yilini afsonalar, ilohiy sirlar mokoni boʻlmish jonojon tojiklar tuprogʻida voyaga yetdim”.
Tojiklar dunyoning eng donishmand, baland madaniyatli, iymon-insofda tengi yoʻq, sheʼrdoʻst va xoksor xalqi. Tojiklar ehtimol musulmon deb atalmish Ibrohim alayhissalom millatining bugungi kungacha saqlanib kelayotgan asl qatlami. Bu xalq olis tarix davomida aqalli bir yil boʻsin yorugʻ kun koʻrgan emas. Bu yerlardan xoh yunonlar, xoh chingiziylar, xoh eronu arablar, oxirgi bosqichda kommunistlar oʻtib qolgan, xoh qoʻllarida qurol, xoh manifesti, xoh qoʻlida karta tutgan kartagroflar oʻtganlar. Har toʻrt tomnidan baland osmonga boʻy choʻzgan togʻu toshlar va asosan turkiy xalqlar bilan qurshalgan tojiklar jisman qul boʻlsalarda, maʼnan osiyoning piri murshidi boʻlganlar. Turkiy xalqlar yalpi ana shu mazlum va benavolarga qoʻl berganlar, murid tutinganlar. Albatta qulogʻim ostida bir necha badbaxt va nodonning malomati: “Tojik xalqi oʻtmishda butkul savodsiz!”… Ey, kaltafam! Ey, itogʻiz- savodsiz senmi? Yo Rudakiy? Savodsiz senmi? Yo Firdovsiy? Savosiz senmi? Yo Sino? Yo Xayom, yo Hofiz, yo Saʼdiy, yo Rumiy, yo Nizomiy? yo Sanoiy? Yo Attor? Yo Sohib? YoJomiy? Yo Komol? Yo Binoiy? Yo Nosir Xisrav? Yo Bedil? Yo Sayidil? Yo Donish? Yo Shohin? Bu buyuklar nazdida, sening koʻrliging haqdir.
“Gʻirt qoʻtir Choʻbir Oʻzbekistonni simxor toʻrlar bilan ihota qilgach, (istiqlolga erishgach albatta) qush uchib oʻtolmaydigan sarhaddan olisda edim. Orada endi aka-ukalarim, togʻayu jiyanlarim, opamu amma-xolalarim yurak yutib kela olmaydigan yoʻllar, itlar, sipohlar tanku BTR-lar… Endi men ham tugʻishganlarimni burungidek istab boralmayman. Endi jigarbandlarga yoʻl yoʻq-ular, vahshiyona keng “GULAG” degan yurt-jahannamda umrguzorronlik qilmoqdalar”,-deb xoʻrsinadi shoir.
Zamonaviy uzbek sheʼriyatini azaliy asliga qaytarib, bu yoʻlda A. Qodiriy, U.Nosir, Choʻlpon, Gʻ.Gʻulom, H. Olimjon, domla Oybek zodalarning notamom ishlarini nihoyasiga yetkazdi shoir Murtazo aka. Boz, yana bugungi oʻzbek sheʼriyati A. Navoiy, Niyoziy, Dehlaviy, Mashrab, Mansur, Furqat, Muqumiy, Zebuniso, Nodira oʻtmish ulugʻlari oʻrtasiga koʻprik soldi. Men shubha qilmayman, albatta sheʼrshinos olimlar Murtazo akaning adabiyot tarixida tutgan maqomini, men oddiy umrimni maktabga sarf etgan muallimadan boshqa chandon yaxshi biladiganlar yoʻq emas, bor. Hali bu mavzuda qanchadan-qancha tadqiqotlar qilinadi. Men Murtazo akani butun borligʻim bilan his qila olaman. U boshlagan sheʼrning davomi, nihoyasi, hatto aytilmay qolgan fikrlarini uqqandek, his qilgandekman. Bu ulugʻ oʻzbek xalq ichida tugʻilab voyaga yetgan shoir, baʼzi bir kaltabin, oʻz qadriga yetmagan, oʻzligini anglab yetmaydigan, aksincha oʻz ildiziga boltasini charxlab uradigan Bosh-Boshboldoqlarni kechirmaydi. Tarix havodislarimi, qazoi mubram (taqdir) amrimi, millatning boshiga tushgan necha asrlik koʻrgiliklar yetmagandek , “oʻzingdan chiqan baloga, qayga borarding davoga” natijasida ogʻir qiyinchiliklar bilan yashayotgan xalqning ahvoli, shoirning azod va isyonkor ruhiga tushovlar solar, azob iskanjasiga olardi. Shoirning hamsoyalari ular tugʻrida shoir: “-Davlatshoh, Valiyev Bobo, Musofir togʻa, Maxsum aka, Haydarali, Usmonali, Umarali, Zardakshoh soqollari koʻksini qoplagan tojik Muysafidlarining qariyb hammasi Xoja Gul-Gun mozor” qabristonga “koʻchib” oʻtganlariga ancha yil boʻldi. Ular erta tong qorongʻisida tuproq yoʻl-boʻylab masjidga oʻtisharkan, past ovozda suhbatlashib borarkan, qoramtir tutlardek xomush va vozmin edilar. Davlatshoh aka qaroteginlik-Hayit tomonlardan edi, shekilli, Zardakshoh shayx ham oʻsha 1947 yili yer yorilib ikki togʻ oraligʻida qolib ketgan qarategin viloyat markazi hisoblangan Xoyit shahridan edi. Ular toʻladan kelgan, soqollari butkul koʻksini qoplagan goʻzal chehrali muysafidlar. Har gal mening ishlaydigan joyimga (bolnitsada jarrohlik boʻlimining boshligʻi edim) kelardilar, xeyla vaqt koʻrmagani bois, ziyorat qilishga kelardilar, mehr bilan bogʻriga bosib soʻrashardilar va uylariga mehmondorlikka taklif qilar edilar. Men yashaydigan hovli yoʻl boʻyida, xoh u tomon, xoh bu tomon yoʻlga chiqqanlar (masjidga qatnaydiganlar ham), albatta, ostonamiz ortidan oʻtishardi. Ayollar qaynona onam Sanginoyni “ocha” (ona) deyishardi. Harqanday yoʻl-yoʻriq boʻmasin kelib soʻrashar, oppoq dokashollari yuzlarining yarmini toʻsgan, yarmini esa old-orqalarida osilib turar, keng yenglari ichida olmami, nok, behimi, ishqilib nimadir boʻlardi. Tojik erlari asosan uzun boʻyli, qirra burun, koʻzlari chuqur, yuzi toza, iyak, burun, yuz ustuxonlari koʻzga tashlangan. Aksariyat ayollari yuzini ochib yurmaydilar. Sutka chayib olgandek oppoq, ohu koʻzli, uzun qovmatli farishtanoma, kamgap mehnatkash ayollar. Ular koʻplarining nomlari Farishta, Farishtamoh, Farishtabonu. Mening hozir ham tojik xalq qoʻshiqlari qulogʻim ostida jaranglab turadi:
Sitora dar havo kabki zarin ast,
Xudam angushtarin, yoram nigin ast.
Xudovando, niginamro nigah dor,
Ki yori avvalu oxir hamin ast.
Toʻrt qator sheʼr. Oʻxshatishning toza va asilligiga eʼtibor bering: osmonda yulduzlar oltin kaklika oʻxshaydi, men uzukman, yorim esa uzukka koʻz dir. Ey xudoyim, uzugimdagi koʻzni oʻzing asragin. Mening avval-oxir, yagona yorim oʻshadir. Tabiiyki Murtazo aka shunday soʻz saltanatida kamolatga yetdi. Shoir mana shu satrlar bilan nafas olardi:
Modaram!
Modari bihishtiyam!
Onaginam!
Jannatmakon onaginam!
(Loyiq Sherali) desa.
Murtazo aka esa:
Modaram dilatro ba mo gufti,
Tu zaifai Soliha bo mo budi.
Modaram tu havas medoshti,
Solihai zaifa shudan mexosti.
Modaram bigufti dardu hasratatro,
To holo dostoni naxondaatro.
Jabru jafoyat diloromi zoram,
Ahdu paymonat modari xoram.
Modaram, modari zaxmat kasham,
Ba jannat Ravzai farishtayam.
Modaram, modari dilshikastayam,
Gʻaribai, xazonrez bebahoram!

Aytarding,-dilingni takrorran yana,
Sizlar chun men darding,Soliha ona.
Onamning orzu ham niyati havas,
Soliha ayoldek yurmoqlik xolos.
Onamning orzu niyatin bilki,
Oʻqilmagan doston hozircha balki,
Behisob jabr jafo chekan dilorom.
Ahdu paymon aytgan onai xoram,
Onaginam, onam mung mushtiparam.
Jannatda Ravza bogʻ farishtasi ham,
Hayotdan koʻngling sovub ketganimsan,
Xazonrez, bahori yoʻq gʻaribimsan!
1969 yil Tojikiston Vaxsh tumanidagi markaziy tabobatxonasida jarroh boʻlimining boshligʻi lavozimida ishlar edim. Bir xudoning yorugʻ kunida mening huzurimga, yuzidan nur porillagan, koʻrkam saqolli, yoshi chamamda 50 yoshdan oʻtayozgan, uzun boʻyli, keng yelkali, nigohi kulimsiragan, egnida uzun kulrang yaktak va ishton, oppoq paxta chitdan kuylak, boshida choriyor-toʻrt oʻramda oppoq salla, oyogʻida massi kalush odam bir oʻgʻil bolani yetaklab kirib keldi. Oʻzini shayx Zardakshoh, oʻgʻlini esa Yoqub deb tanishtirdi. Bolasi haqida,-vaqtiki peshob kardan xuchikashro saxti, saxt zer karda miqapand, ba fikri man dard yofta boshad, dard miyoyand (siyish vaqtida quvugʻini qattiq bosib ushlaydi, mening fikrimcha ogʻriqdan boʻlsa kerak). Men hali zamon tezda tanasini, qornini tashxisdan oʻtkazib, labaratoriyada siydik, qonini va rentgendan oʻtkazgancha-bolaning quvugʻida ikki dona noʻxatdan kattaroq tosh borligini aniqlab bemorxonaga yotqizdim, 3-4 kundan soʻng jarrohlik tahjilini oʻtkazdim. Bir hafta oʻtar oʻtmas javob berib Zardakshoh shayx otasiga hamroh qildim. Shayx menga savol tariqasida,-buzurgvori Boboi-padaraton gujogi?-pursid shayx. Man guftam-samarqandiy.(Ulugʻvor bobo-otalaringiz qay yerlik, -deb soʻradi. Men esa,-Samarqandlik,-dedim). Shayx nafasini rostlagach, hayajonga berilib ikki qator sheʼr oʻqidi:
Samarqand sayqali ruʼi zamin ast,
Buxoro qubbai dini islom ast.

Samarqand yer yuzin koʻrkam qitʼasi,
Buxoro islomiy dinning qubbasi.
-Dediyu shayx Zardakshoh koʻksi Badaxshon togʻdek goʻyo yuksalgancha meni ochoqladi va mehmonchilikka taklif qildi. Va boz,-men dar sini soli javonim madrasai Buxororo xatim kardam,-guft. (Men yoshim javonlik paytda Buxoro madrassasini tugatkanman-deb qoʻshib qoʻydi). Mening oldimdan ketar ekan:
Pok az odam omadamu nopok shudem,
(Adamdan pok kelib napok boʻdik).
Harki omad ba jahon oqibatash boyad raft,
Abad ud-dahr namondas kasse dar olam.
-deb koʻzida yosh qalqdi.
Soʻzma-soʻz mazmuni: dunyoga kelgan har bir kishi oqibat qaytib ketadi. Bu olamda hech kim dunyo turgancha turgan emas.
Umr erib borar goʻyoki bir sham,
Oʻtgan kunlar yodi tutqazdi qalam.

Tuproq uzra bu kun borman amonat,
Ajralmas hamrohim pokiza mehnat.

Ming shukr: oʻgʻil qiz kamolin koʻrdim,
Nevara yetaklab, bogʻlarda yurdim.

Erta tashlab ketgan edi onamlar,
Qaynonam onamdir, chekindi gʻamlar.

Vafodor yoʻldoshim Xosiyat-bonu,
Baxtim kashonasi jonu jaxoni.

Novriqon yoshlikda koʻp bor qoqindim,
Gohoda ruyoga bilmay topindim.

Toʻhmatning toʻqmogʻin koʻrdi yosh boshim,
Komfirqa ezgilab oʻtdi bardoshim.

Shifokor atalgan tiniq nomim bor,
El hurmati-baxtim, yuponch, iftixor.

Allohning inʼomi: aql, badan sogʻ,
Doʻstlarning mehridan koʻnglim doim chogʻ.

Ikki qandosh-jondosh doʻstu birodar,
Oʻzbek va tojikka tiladim zafar.

Bu ikki millatni koʻtardim boshga,
Ularning shuhrati yetgay quyoshga.

Bu foniy dunyoda mangu emasmiz,
Fursati yetgach soʻng “yoʻq-yoʻq”demasmiz.

Menga ham kelganda vidoning gali,
Mehnatim, yozganim boʻlur tasalli.

Taqdirga shukrlar boʻlsin 1992 yildagi Tojikistonda birodarkushlik urushi, ijtimoiy ziddiyatlarning qon-yuqi toʻfoni Murtazo aka va uning oilasiga zarar yetkazmadi, ha, faqat jismoniy zarar. Lekin qatl qilingan maʼnoviy ziyonning olimlar, yozuvchi,, shoirlarga nasbatan chek-chegarasi yoʻq edi. Xususan olimlar Muhammad Osimiy, Otaxon Latifiy, Safarali Kenjayev, Isoqiy, Muhiddin Olimpur, oʻzbek adabiy muhitida bir daryo inson-shoir Zikrullo Valiy va uning qalamkash doʻstlari Homidjon, Abdurazzoqlarning nomardlarcha qatl qilinishi jumhuriyat ziyolilarga qattiq taʼsir qildi. Shoir bu yovuzlikka baxishlagan “Shukrona” dostonida batafsil gapiriladi va unda keltirilgan qochoqlar ahvolini aytmaysizmi. Xudoning xohishmidi yoxud kashf etilmagan tabiatning qonunimi, tez boshlangan narsa tez tugadi. Ming afsuski, jamiyatning turli tabaqalari oʻrtasidagi, xususan, xalq ziyolilari hamda davlat va firqa elitasi oʻrtasidagi birlikka putur yetgan edi. Zikrulloxon Valiy Vaxsh daryosining xurushlari joʻsh urgan, daligʻuli, hazilkash, qoʻli, koʻgli ochiq inson edi.

Soʻhbatni Teshaboy etdirar davom,
Bunda bor otamdan meros qolgan tom.

Biroq tinchlik bermas yurt olgʻirlari,
Dambadan “Koʻkchaga” ketar dillari.

-Koʻch qurogʻing bilan kelibsan dapsan,
Har soat doʻq urar, qachon ketasan.

Gohida qurgʻuri tirjayib birdan,
Turmoqchi boʻlsang “der,-choʻzgin” koʻkidan”.

Biridan qutisang boshqasi paydo,
Soʻkinar, talabda turlicha daʼvo.

Qutulolsang erta boshqasi yaʼni,
Qununsiz nafsining oxiri qani?

Beshafqat udumin yoʻq boʻyi, eni,
Ketmasa qondoshing ur, tepkin uni.

Oʻzbekda koʻp yillar oʻchib shuuri,
Orqasi choʻqqayib bupdi bukuri.

Qolmapdi millatda mehr, muhabbat,
Yoʻq boʻlib ketipdi urf, udum abbat.

Olchagʻi bezrayar beti tirishga,
Yurgan, yurolmasin itarar tashga.

Qurgan saltanatin ekanin soxta,
Tasdigʻi miyalar boʻlibdir axta…

Teshaboy tin olar aytgach dardini,
Bizga bergandayin soʻz navbatini.

Soʻzlari shoirga ilhom baxsh etdi,
Xayollar oʻtmishga yetaklab ketdi.

Shoir yosdiqdoshi tojik qizidir,
Umrining yoʻlida baxt yulduzidir.

Osmonni oʻpkuvchi ulkan togʻlari,
-Jannatdan tushrilgan bogʻ, rovotlari.

Tojikiston xalqin mehr saodati,
Aqlga sigʻmaydir chin sadoqati!

Tojigim yurtida Qovchin, Qoʻngʻirot,
Turku toz va marqa kechirar hayot.

Yana qalligʻ, Laqay, Moʻgʻil, Qatagʻan,
Naymanu Durmanlar tutmishdir vatan.

Er Toʻngʻa, Alpomish avlodi bular
Koʻplari Tumaris shohga yukunar.

Tojikning yurtida oʻzbek el har tur,
Qizlari odobli oydayin xushroʻy.

Dumalab uch ming yil oshib oʻtayin,
Tinglagil, Qay oʻgʻli, dardim aytayin.

Ishonmasang bilgin shirin, achchigʻin,
Ma oʻqi deb tutdim “baxtir qoʻshigʻin”.

Irgʻisa shoiring eng ulkan togʻdan,
Yod olgin laqayim baytlarim obdan.

Demangiz “Devoni lugʻatit turk” dan,
Haq gapni aytmoqda baxtir hudutdan.

Oʻttiz asrdan buyon “Baxtir qoʻshigʻi”,
Dillarni oʻrtatgan Qayning oshigʻi.

Boralsam albatta kelgusi marta,
Qaytmayin yurgayman toʻqson bir hafta!

Erlari uy qurgan yoʻnib bolarni,
Ayoli toʻdalab tuqqan bolani.

Ishq oʻti qitiqlab, oʻrtansa joni,
Ot chopib ovungan laqay jononi.

Oʻtovga chiqqanda ohu uyuri,
Sayilni yashnatgan Laqay suluvi.

Turnaning boʻynidek boldir, boʻrboyi,
Tippa-tik turganda terakday boʻyi.

Ot chopgan suluvlar dashtu togʻ oshib,
Layliyu Majnunning ishq oʻti toshib.

Bironta qizlardan kiymagan kalta,
Boʻlmagan joylardan oʻtmagan toqa.

Qaylarcha kuylagi, milliy pohjoma,
Maʼraka toʻylarda xuddi oymoma.

Chetga hech qayrilib boqmaydi ular,
Baxtirni aytganda oʻynatar doʻtor.

Ketini koʻz-koʻz qib yurmaydi uyat,
Ham hurmat odobdan topgan barakat.

Ot chopib uyursa yilqi suruvni,
Yigitlar hurkitar ohu suluvni.

Ishq “Baxtir qoʻshigʻin” kuylar toʻtiday,
Rashk qilsa lovullar pista oʻtiday.

Togʻu dasht huditsiz, qayning yeridir,
Qay ellin erlari azaldan botir.

Baxtir tuprogʻining har bir zarrasi,
Qay ellin yashirmas kuzgu barchasi.

Moziyga poydevor oʻrnatgan oʻzing,
Yarqiroq quyoshda qisilgan koʻzing.

Tillo, Oyxumor, Tumaris, Bilqis,
Shaykakulu Dilbar Mangʻitoy, Yulduz.

Koʻk ichra ilk bor kulgan gʻunchalar,
Barchinday yoqimtoy, suluv bunchalar.

Toʻngʻaga ayt desang qoʻshiq muchalin,
Tumaris bilar der,-umrin oʻlchavin.

Laqayning suvrati “Baxtir qoʻshigʻi”,
Ulkar yulduziga Qaydek oshigʻi.

Tamoman Laqay elati tugʻilib oʻsgan diyor tom maʼnoda sheʼriyat yurti hisoblanadi. Bu yerlarda qodiriya,jariya, Mavloviya sulukining buyuk shayxlari marhumlar Muhammadjon maxsum, mashhur Azizxon eshon, mashhur mutasavvif Haydarxon Eshon. Azizxon Eshonning farzandi, mavlaviya sulukining yetaqchisi shoir Sayyid Neʼ matulloh Ibrohim tugʻilib oʻsgan togʻu dashtlar Laqay elatining diyoridir. Bu yerlarda toshdek xomush sufiylar qir oʻngirlarda zikr tushgan diyor. Bu yerlarda aytgan shayxlarning devonovor murshidlari, yoqavayron qalandarlar, joʻlida oshiqlar diyori. Bu diyorda odam Olloh tazohirini arslon terisini yopingan qirlarda, unsiz giyolar ustida qalqib yurgan kapalaklarda, togʻ echkilarining sergak nigohlarida va uchqur tuyoqlarida, laqay choʻliqlari va uloqchilarining mardonavor zarblarida koʻrish mumkin edi. Har bir laqayning chetan qoʻrali hovlisida supa ustida bir Ibrohimbek ulgʻayardi, tulpariga yem emayotgan har bir laqay yigitining qaysar nigohlarida Ibrohimbek yashardi. Oltin tusdagi somonli loy bilan suvalgan har bir paxsa devor ichidagi uyda boʻribolasardek boʻlib Ibrohimbek voyaga yetardi. Ot ustidagi chavandozlar, kurash tushayotgan davangir bahodirlar “Ibrohimbek” deb naʼra tortardilar. Men laqay birodarlar bilan bordi-keldini qariyb 45 yil mobaynida uzmadim. Bu laqay elati umrguzaronlik qilayotgan diyorlarda taomil shu-men boshimni xonaga suqdimmi, undan azizroq hech narsa yoʻq, xirurg (jarroh) kelibdi deb oyoqqa turib hurmat izzat, toki ostona bosib koʻchaga chiqqaninga dovur toʻrt laqay yigitlari xizmatda. Sizning har bir xatti harakatingiz sinchikov nigohlar ostida boʻladi. Qimir etsangiz, nima sababdan qimirlaganingizni sezib turishadi. Bosh qashisangiz, doʻppingizni tutsangiz, qoʻzgʻolsangiz qoʻltigʻingizga kirishadi. Ulugʻ yoshlilarning qatʼiy nazoratida bajaraladigan barcha rasm-rusumlar risolodagidek boʻlmogʻi talab qilinadi. Birgina nojuya harakat uchun javob berishga toʻgʻri keladi. Bu ulugʻ odat maktabi necha zamonlardan buyon laqaylarning turmish tarziga singgib, oddiy holga aylangan boʻlsa-da, undan hech kim tajovuz qila olmaydi. Tojikistonlik Qoʻngʻirot, Qatagʻan, Qovchin, Naymanu Durman, Botashu Qalluq tojik birodarlarimizda ham ana shunday taomil qonun-qoyda udum. Men laqaylarning non-tuzuni yedim, dasturxonlari turida oʻtirdim, qoʻlimga suv quyushdi, izzat qilishdi xirurg (jarroh), shoir deb (harchand shoir boʻlmasam-da) havasmandlik bilan termilishdi… Laqay koʻchada sulton, uyda boʻlishi mumkin emas, uyda u ota, er, mezbon, hammaning oldida barobar. Sultonlik libosini yechadi-da ola yaktagini, qizil taqyasini kiyib sarpoychan xizmatga tushadi. Vaxsh vodiysining hamma goʻshalarida, Terakli togʻlarda, Kaltashoʻr keng adir qirlarida, Koʻktosh togʻu dashtida, Hisor vodiyda, Qizil suv., Oqsuv, Qizil mozor, Dangʻarayu Gʻargʻara, Kangurt vodiylaru Panj daryo sohillarida hikmatlar koʻrkam turnalaridek tizilib uchadilar.

Bir yoʻla elini bugʻib qiynamoq,
Har tomon Qoʻtir, koʻr surar argʻimoq.

Dod yigʻlar ena yo qani deb momam?
Tor keldi bolalar koʻziga olam.

Qavogʻin uyadi Choʻbir betoqat,
Yuragida yoʻqdir zarracha shafqat.

Usma ne-bilmaydi qizlarning qoshi,
Qashishdan tirnalar bit bosgan boshi.

Tarix charxi hamon aylanmoqdalar,
Adolatga Choʻbir tosh otmoqdalar.

Choʻbirga baʼzilar besh qarsaq talab,
Baʼzilar madh yozgay xunxoʻrga atab.

Shaʼniga maqtavlar aslida yolgʻon,
Tindirmas chapakni kim olsa unvon.

Choyxona, korgohda, butun yurt aro,
Vijdonni pullashga “Qullar” mubtalo.

Mehr-oqibatdir anqo urugʻi,
Yurtda bitib borar insof yoʻrigʻi.

Soʻnayotir elda ehtirom qadri,
Udumlar oʻlimi-farzandlar dardi.

Millatni yoʻq qilmoq emasmi ahdi?
Yo shungami bogʻliq Choʻbirning baxti?

Yurtda joriydir bir qonun xufyona,
Undan jabrdadir endi yosh ona.

Ikkita bolalik boʻlsa kelinchak,
Yana tugʻmoqliq man qilinar beshak.

Ayolni axtalash zoʻrlik emasmi?
Onalar shaʼniga xoʻrlik emasmi?

Olloh neʼmatiga koʻrlik emasmi?
Siyosat bobida gʻoʻrlik emasmi?

Oʻrinsiz mudramoq nodonlar ishi,
Bugun nega xomush xalqning jumbishi?

Choʻbir madh etilar tarafma-taraf,
Moxovni ulugʻlar tarixchi boplab.

Hatto machitlarda maqtab amolin,
Xudbaga qoʻshishib oʻqishar nomin.

“Omon boʻlsin Yurtboshim aziz boshi,
Olloh bersin Yurtboshiga umr yoshi”!

“Oliy himmat, rahbar” Yoʻlboshchi dono,
Qanday faqir, haqir, shundoy begunoh!”.

Tavba deng xaloyiq “ayting Alhazar”!,
Doʻzaxga tushish bor ul roʻzi Mahshar”!

Qaltis gap aytsa kim shohning shaʼniga,
Chang solar koʻppagi uning joniga.

Mashrabu Mansuru dono Termiziy,
Umriga chek qoʻygan aytilgan soʻzi.

Yalangtan Attorni ogʻochga bogʻlab,
Sugʻurganlar oʻtin bagʻrini dogʻlab.

Qodiriy, Choʻlponni yegan haqsizlik,
Qurboshi boshlari bir umr egik.

To hanuz oʻshalar zolimi oʻygʻoq.
Koʻzing och, yurtdoshim, hayotinga boq!.

Andijon mardlari maydonga chiqdi,
Haq soʻrab ajalning ogʻusin ichdi.

Qirgʻin vahshatidan yurtdan ketgan koʻp,
Begona yurtlarda kezishar toʻp-toʻp.

Koʻkayi kesilar bosh koʻtarsa kim,
Shafqat undaylarga qilmaydi zolim.

Bugungi rahbarda siyosiy gurung,
Gurungboshi Choʻbir, somelari gung.
Toshkent, 22-chi yanvar 2006 yil, kichik chilla kirishi arafasida, Dohiyi qurgʻur Lenin oʻlgan kuniga baxshlangan boʻlsa kerak. andijon vahshoniyotidan toʻqqiz oy oʻtgach, saraton oyidagi 2005 yilda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidnti Devonida oʻtkazilgan mashvaratidan yetti oy burungi Bosh-Boshboldoqning tayinlagan Farmonining ijrosi haqida navbatdagi yigʻilshida gap ketardi. Oʻzbekistonnning barcha mintaqalarda Qurʼon nuqtai nazarida boʻlgan diniy taʼlim qattiq nazorat ostiga olindi. Bosh-Boshboldoqning farmonida tayinlangan Qurʼonni ancha uning koʻngliga moyillashtirib oshigʻi bilan tahlil ham qilib chiqishdi. Hamma viloyatlarda Davlat xofsizligini saqlash Bosh-boshqarmasining generallari, generalbachchalari astoi dil peshona teriga botib hatto, mintaqalarda qanday, qayholda boʻlmasin barcha maschitlarda Bosh-Boshboldoqning nomini xudba namozlariga qoʻshgancha bor ovozda oʻqiyboshladilar, bu uning diliga moyday yoqardi, qisqasi Bosh-Boshboldoqning ogʻzi quloq chakkasigacha yetgulik muhim ishlarni bajardilar, bundan generalzodalarning oʻzlari ham koʻngil uchun shod edilar. Namongon, Andijon viloyatlarning Bosh-boshqarmasining generallari oʻzbek tilida emas, pichir-pichirlashib fors tilida (birov sezib qomasin xovfida albatta),-Dar padarash laʼnat piri ruboh chi xil boshad suxani xudashonro guzaronida istodaast. Oqibatash chi xel samar doda boshad, man namedonam. (Qari tulki-padarlaʼnat oʻzining gapini oʻtkazar ekan, oqibati qanday natija hosilini bernar ekan, men tushunaolmayabman).
Mashvaratda Davlat xovsizligini taʼminlash viloyatlardagi Bosh-boshqarmalarining barcha boshliqlari-generallari, harbiy qismlardagi polkovnik, generallari, Oʻzkekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari boʻyicha VAKILI (ombudsmon) Sayyora Rashidova ham ishtirok etmoqda edi.
-Tarixda maʼrifatli davlat oʻtmagan-deb boshladi Bosh-Boshboldoq. –U dastavval jasadlar ustiga quriladi, undan keyin kushklar solinadi. Kushklar qoladi, jasadlar unutiladi. Koʻrdingizmi, Andijonda boʻlib oʻtgan mahmadonolikni, xamirdan qil sugʻurgandek oʻzim jo ba jo qildim. Endi esa jim-jit, lom-mim degan nafasni eshitmaysan.
-Ammo jasadlar tilga kiradigan zamonlar kelishi ham muqaddas kitoblarda, aniqrogʻi Qurʼonning bashorati,-dedi-Xorazm viloyatidagi harbiy qismning generali Masharipov Avaz-gap qotdi. –Yana Qurʼon deb mening tilimni qichitmanglar,-deb irgʻib oʻrnidan turdiyu oʻqraydi., boʻzraydiyu gul solingan vazani yulqinib koʻtargan mahal, nimagadir oldingi shastidan qaytdi. -Azizlar, jasadlarni tilga kirgizish oʻzining irodasi boʻlsa, unda shohonshohmiz davlati saltanatining hayoti momoti, ham uning ilkida boʻdladi. Shuning uchun siz azizlar koʻpam qaygʻuravermaganlar,-deb gapga yakun yasadi jumhuriyat Bosh qozisi,-Shohonshoh faqat oʻz taklif va mulohazalarini bayon qildi-omin! Deya oʻz joyiga oʻtirdi. Bosh-Boshboldoq esa negadir xursand, ogʻzi quloqchakkasidan beri kemaydi, darhol u pinjagining ichki oʻng kissasidan oq varaqni oldida, yangi tayinlangan sal-pal musulmonchilikni eplab yurgan jumhuriyat Qozi Kaloniga uzatib,-mang buni oʻqib someʼlarga eshitdiring,-dedi. Qozi Kolon esa,-Bisimillohir, Raxmonir rahim:
“Oliy himmat, rahbar, Yoʻlboshchi dono,
Qanday faqir, haqir, shunday begunoh”.
-deb vaʼz aytdiyu Bisimilloh, deb qogʻozni baland bor ingichka ovozda chiyillab shohon-shohning farmonini oʻqiy ketdi.: farmonda,-hamma zalda oʻtirgan jami generallarga bittadan, ayrimlariga (Andijon, Namongon, general Skobelev-hozirgi Fargʻona generallariga) ilkitadan “Neksi”, “Shevrallit” oq, qizil, yashil, havo rangda yengil avtolari taqdim qilingan mukofotlar (hozirgi mashvaratda negadir hiqichoq bedovo dardga chalingan general koʻrinmas edi), uning birinchi movuniga hadman kelib mukofot tuhfani olib ketishlarini tayinladi. (Movun ham general edi, negadir uning koʻzlari allang-challang boʻlib goh yumilardi, goh ochilardi). Boz zaldagi hozirlar orasida oʻtirgan-viloyatlardan tashrif buyurgan imom xatiblarga (chamasi 25-26 kishi) sallasidan ulkanroq pul-dollarlar hadya qilingan edi. Shu bilan mashvarat bugungi faoliyati yopiq deya eʼlon qilindi. Zaldan chiqaverishda Sayyora Rashidova ruschalab,-“Kakoy dostoyny primer dlya praviteley nash Padishax! I my mojem s nim tolko soglasitsya i gorditsya”!. Oʻzbekchani durustroq anglab gapirolmaydigan yoshi bir yerga borib qolgan boʻlsa-da sochini tik kalta kesgan, ketini sal tutadigan mayda, kalta tang avropacha yupka kiyib olgan, to hanuz tili-ona tiliga oʻngarilgani-cha yoʻq, oqpadar insonligi shundayicha bilinib turardi. Bu suxan rezalar shoirning nafasidan toʻkilar ekan, men esa tez-tez oq qogʻozga xuddi bir kishi qistab kelayotgan goʻyo tushurardim.
Kutilmagan tashbihlar ijodkori XX asr, XX1 asr boshlarida eng ommoviy shoirlarimizdan biriga aylandi Murtazo aka, kitoblari harchand ogʻir, murakkab va voqeabozlikdan iborat boʻlsa-da, xalqimizning minbari boʻlib qolaveradi. Adabiyotga ibodat ruhini olib kirgan va chuqur anglagan barhayot shoirimizning ovozi manguga Badaxshon, Samarqand togʻlari qadar yuksalib turaveradi. Murtazo Ulugʻov XX asr, XX1 asrning birinchi choragida oʻzbek adabiyotida chin maʼnoda inqilob yasagan mardonavor, haqiqatparvar milliy shoirimizdir, uning betakror sheʼriy kashfiyotlari asrlar osha millatimizning bosh gʻoyalariga xizmat qiladi. Turkiy va rus adabiyotining zarvaragʻiga aylangan bu durdona abadiyat mulkiga aylanadi.
Men esa mahzun va mustagʻriq shoirimizning sheʼriy asarlarini tahlil qilmoqchi edim. Tovba qildim, boshim churullab aylangancha… Men qayoqdayu sheʼr tahlili. Sheʼr aslida oʻzi haqida oʻzi gapirmogʻi kerak. uni kimdir kimgadir tushuntirmaydi. Bunday sheʼrning hech kimga keragi yoʻq “Ad dunya mazraʼtul oxiro”-Dunyo oxirat ekinzori… Har kim ekkanini oʻradi. Dunyo-neʼmatxonadir. (Qurʼon hadisidan).
Murtazo akaning hayot va ijodi haqida baqadri hol “Taqdir” sheʼriy qissa va “A. i. Soljenitsin XX1 asrda-jannatda gurung”, roʻmonini-bu sheʼriy asar (u xulosasi bilan yetti qismdan iborat) “A. I. Soljenitsin bilan gurung”, “Istiqlol zinalari” sheʼriy roʻmonlaridan uncha-muncha kam boʻlsada tushuganimni badiha-oʻlchav fikr bayonida koʻrsata oldim. Haqiqatda “Soljenitsin bilan gurung”, “Istiqlol zinalari” sheʼriy roʻmonlarida shoir oydek yorugʻ izoh nasriy materiallari toʻligʻicha keltirilgan, shu bois bemubologʻa tushuncha izoh berishga hojat yoʻq, oʻrin ham topilmaydi.
“A. I. Soljenitsin XX1-chi asrda-jannatda gurung” sheʼriy roʻmonida shoir Vl. Vl. Putin obrazini, “Istiqlol zinalari”asarida B. N. Yeltsin obrazini yaratishda odamni emas, olamning suvratini koʻrgaysiz. Bu misralarni oʻqish jarayonida siz yoʻqotgangizni eslaysiz, eslaganingizni esa topib olasiz. Vl. Vl. Putinning tasviriy suvratini chizmoqchi boʻlgan musavvir (xudojnik) avvalo shoir ijod etgan misralaridagi manzara tasvirini topib, shundan keyingina Vl. Putin qiyofasini chizmoq lozim. Insonlarning oshufta koʻnglidagini topib, misralarda zanjir xalqasiga ulash oson emas. Buning uchun shoirning oʻzi hayot-tiriklikning voliysi-donishmandi boʻlmogʻi lozim. Shu sabab shoir roʻmonida Vl.Putin obrazi singari ishtirok etayotgan qahramonlar shaxsiyoti baayni guldastalarday jonli, tiriklikning vahdat jomini shoir birgina toza ruh misralari bilan labolab etmogʻi kerak edi. “Jannatda gurung” topib aytilgan dard tarozisi. Bu dardni shoir shu qadar alloh taʼzohirida boʻlgan qudrat bilan Vl.Putin obrazini yarata oldiki, oʻqiganda, siz oʻz dardlaringizni oldida davdirab qolasiz. Vl. Putin Samarqand azim shahridagi Amir Temurning Goʻri mir qasrning ostonasini bosib ichkari kirarkan goʻyoki buyuk Amirning arvohiga duch keladi, u bilan vidolashadi, Amirning zuriyodlarini eslaydi. “Mashaqatsiz don undirib boʻmas” deganlaridek uning saltanat shajarasini Mirzo Boburdan, to shoira Zebunisosigacha el tilida doston va yana ularning koʻngliga Xudo solgan dard, Xudo bergan sabru bardosh boʻlganidan xushyor tortadi. Bu hushyorlikning bogʻu-rogʻ tomoni va uning ortida esa qanchadan-qancha chagʻir yoʻllar, qancha mardi maydonlar, tikka boʻy choʻzgan Xabarovskiy, uzoq sharq russiyada, qahraton qish Sibirdagi togʻlar, insoniylik shanʼ-shukuhlar yastanib yotibdi. Qariyb yegirma yildan ziyodroq vaqt oʻlchavida el dilida, el tilida, unga nisbatan muhabbat borligini oʻz mehnati bilan, oʻz shanʼ-shukuhi bilan, ser millatli Rossiya va chegaradosh qoʻshni xalqlar, elatlar alqishlari bilan isbotlab kelmoqda. Keyingi intixobot-saylavlarda yaratguvchi ijod sanʼati, uning hayotida yuksak kamolat fasli, umr hikmatlariga koʻmilgan mumtoz yetuklik mavsumi boshlanganidan dalolat bermoqda. Yurtboshining umr sarhadlaridagi yashil giyolardan tortib to zarbop yoproqlargacha boʻlgan masofa-muhlat orasida nelar pihon, nelar namoyon fasillarda ikki xil tozot holatni satrlarda kuzatasan. Bahor ayomida unib chiqqan giyolar olamga, togʻu-toshlarga tiriklikdan mujdalar bersalar, kuzakdagi bargi xazonrezlar shirdirashi zamin ila mavjudodga judoilgʻlar vaʼda aylab, hajru hijronlardan qissalar suylaydilar:

Putin oʻygʻanarkan erta tong sahar,
Koʻrkam gulzoriga tashlaydi nazar.

Qalbidan ezgulik joy olgan edi,
Diliga taqdirlar oʻylar solgandi.

Qochoqmi yoyinkim jonidan bezor,
Shu yurtga kelibdir-bir muammo bor.

Erkak ham, ayol ham sarson darbadar,
Shu kuyga tushmasdi toʻq boʻlsa agar.

Kirtayib koʻzlari tortgan ichkari
Tortanak toriga oʻxshar yuzlari.

Bilanglab yurishi oʻzbekka juda,
Oʻxshaydi, gʻaribning nedir oʻyida?

-Qay shamol uchirdi sizni bu yurtga?
Mehmonmisiz yoki bizning hududga?

Savol qildi Putin boqib mehmonga,
Dardin yozdi yigit quvnab shu onga:

-Oz qoldi oʻlkada oʻzbek oʻzi ham,
Tirikchilik ogʻir, koʻp tashvish alam.

Shu sabab Moskva, Peterburg bagʻri,
Qaynaydi goʻyoki mardikor nahri.

Aralash-quralash kezar yosh qari,
Bolali ayollar sargardon barii.

Goʻdaklar qorni shish, yurarga hol yoʻq,
Et qayda?, badani suyakdir quruq.

Goh-goho inqillar, kalla kapaday,
Koʻrinar onasi ancha xafaday.

Ayollar gohida shikoyat aylar,
Fikrini ruschalab shunday bayonlar:

Ya i baba i mujik, nujda zastala,
Ya korova i ya byk, takaya stala.

Rus yurtdan oʻzbekning uzoq orasi,
Yoʻl ogʻir, azobni chekkan barchasi.

Bir chimdim yordamga zordirlar ular,
Yirtiq shim, etikka toʻla xaltasi.

Cheki yoʻq goʻyoki mashhar maydoni,
Odamlar oqimi qamrar dunyoni.

Koʻpisi aytmoqda emishdir taqdir,
Chetdagi koʻrsatar, peshonam deb shoʻr!

Soʻraydi bilmasdan qaysi millatdan,
Kelibsiz mayliga ayting odatan.

-Assalom aleykum degandan uni,
Taniydi nechasi eldosh Putinni.

Ochlikdan chekkasin suyagi boʻrtgan,
Koʻzlari bitdayin moʻltirar etdan.

Xullas Putin boqar atrofga hayron,
Izdihom tinimsiz shoshar har tomon.

Keldik-der Putinga,-biz panoh izlab,
Soxta saltanatdan bezdik, yurdik xap.

Topshirdi Putin shoh barcha rahbarga,
Yordam bering deya musofirlarga.

-Borsangiz bilarsiz oʻzbekning yurtin,
Der oʻzbek.Bosh irgʻab maʼqullar Putin.

Orzum bor Samarqand, Xevagi koʻrish,
Va bagʻrin sayr etib bir muddat yurish.

Koʻrgum Sohibqiron yotgan daxmani,
Goʻri Mir bezangan naqsh chamanini.

Eli ulugʻ edi, qutluq nafasi,
Maʼlumdir Putinga buning hammasi.

Goʻri Mir daxmasin qildi ziyorat,
Goʻyo Amir Temur koʻrsatdi himmat.

Temurdan xotira boʻlgan yodgorlik,
Soʻzlardi bagʻishlab Putinga shodlik.

Temurning arvohi duch keldi unga,
Mehmonga soʻz qotib, chorlab gurunga.

-Ruslarda ham Ivan Grozny mashhur,
Obod etgan yurtin, qonunlari zoʻr.

Chapgan bozorini, soʻzsiz kundada,
Rus qasrin loylari qorilgan shunda.

Ammo men-qonunman, qatʼiy talabim,
Islom yoʻli edi soʻzlagan gapim.

Davlatni doʻq ila boʻlmaydi saqlab,
Bit tugatilmas badanni qashlab.

Atrofinga bir boq: Xudo demagan,
Imoni poʻklarning kasri-la toʻlgan.

Tinch qoʻymayotgandir seni ham raqib,
Duch kelar har joyda aylashib taʼqib.

Sezaman irodang mustahkam gʻoyat,
Mulking daxlsiz, hamda vafo qilgan taxt.

Toʻgʻrisi, uzilgan kallalar qator,
Tushimga kirgaylar takror va takror.

Dunyo yaralgandek boshsiz vujuddan,
Goʻyo tutab yotar gʻarazli oʻtdan.

Uyqisiz yolvorib Unga har tunda,
Topindim bir umr tizza rukuda.

Minora kalladan qurgan esamda,
Gʻanim qoni soydek oqqani damda.

Adolat hissini unutmadim hech,
Ollohning zikrida boʻldim erta kech.

Aziz avlyolar ulugʻlab madhin,
Qurdirdim maqbara, chizdirdim tarhin.

Axir maqbaralar kim, tengi yoʻq zebo,
Ming bir xil jilolar boʻlmish unga jo.

Masjidu madrasa ancha qurdirdim,
Ziyorat dargohin hibzida turdim.

Madrasa dargohi kutdi tolibin,
Bagʻriga olgandi bilim gʻolibin.

Tasavvuf taʼlimi boʻdi bayrogʻim,
Turli el mehridan koʻkardi bogʻim.

Etganlar shakkoklik islom shaʼniga,
Ayovsiz tortildi jazo domiga.

Tanirdilar meni buyu Amir deb,
Gʻanimlar yurardi zolim Temur deb.

Shunday edi davrim, senniki boshqa,
Dushmaning ham yurar oʻxshab yuvoshga.

Imoni zaiflar hamma vaqt boʻlgan,
Nafs yoʻlida koʻplar bekafan oʻlgan.

Xudoning yerdagi qamchisi boʻldim,
Gunohkor bandaga choralar koʻrdim.

Birgina osiyning jazosi sabab,
Oʻt qoʻydim shahriga boʻlsin deb saboq.

Riyokor ahlini qoʻshma safinga,
Qocharlar, duch kelsa ogʻir daminga.

-Jahonda eng mashhur Sohibqironsiz,
Saltanatda nedan koʻp pushaymonsiz?

-Islomni keng yoyib singdirolmadim,
Bu boqqa barchani indirolmadim.

Koʻp shohu sultonlar kelib ketishgan,
Umr darvozasidan bir-bir oʻtishgan.

Ulardan qay biri Pyotr yo Temur,
Topmishlar saltanat shavqidan huzur?

-Xudo istamadi: shudir toʻgʻrisi,
Istasa boʻlardi togʻdayin koʻksi.

Egam buyurganin chin demadilar.
Nafs balosiga duchor edilar.

Pyotru men sigʻindik Xudoga chindan,
Yuz oʻgirmaganmiz muqaddas dindan.

Kalla manora-la men ham sinalgan,
Xoliq irodasi hammasin qilgan.

Gunohim nimada? qoʻlida balki,
Qamchi boʻlganmikan sinov maktabi.

Nevaram Boyqaro, qadrdon Putin,
Singari, oʻlkangni ayla bir butun.

Soʻng esa Ollohning tutdi gʻazabi,
Ketdi yurt tirqirab tariqday kabi.

Bobur dili edi toʻla gʻururga,
Temurbek hayoti ibratdir unga.

Bilishimcha, hozir bir qoʻtir choʻbir,
Elimni xor etib qoʻyibdi qurgʻur.

Qolsin saltanati oʻzin boshidan,
Zulmi ajratibdi koʻp yurtdoshidan.

Men, Yaroslavl, Grozny emasdik gumroh,
Kun bitgach, amrini oʻtkazdi Olloh.

Xudoning amri shu, bilsang azaldan,
Chin dunyo qutqarar insonni gʻamdan.

Yurtboshi Vl.Putin ona yurt, aziz Vatan debon sogʻinchu orzu qilishlarda yashaydi; muʼtabar tuprgʻining har zarrasi, har mehrigiyosini diydalariga surtadi. Vatan boz Vatan, yana Vatan, Furqatlari, Mirzo Boburlari, A. S. Pushkinu, Yu. Lermontovlar kabi hasratlari dogʻida oʻrtanib yongan bulsa Vatanni musofiratda yurgan cheksiz bir mehru orziqish ila sogʻingancha unga intilish, talpinish sayin esa Vatan mehri naqadar Ulugʻ, uning oʻzi esa qanchalar ulugʻvor ekanini shoir qalbi, Putinning ham qalbining chek-cheagrasiz muhabbatining hosilasidir. Vatan esa Putin qalbida, vatanning qutlugʻ tuprogʻida, uningdek pasti-baland, katta-kichik farzandlari serob, vatan esa bitta aziz Rossiya, Yurtboshining bagʻrida jo bajo. Uning daryolari, dashtu oʻrmonzorlari, munis qayin, oq teraklari Putin uchun ne chogʻli qadrli boʻlsa, quvonchu tashvishlari ham shu qadar aziz va moʻʼtabar. U deydi,-biz farzandlarimiz axir, ona deyilganda Vatanni, Vatan deyilganda onani anglaymiz.
Buyuk rus yurtining suyukli Yurtboshisi ona yurt, vatanidagi saʼi saboq harakatlari toza, tarovatli ijodiy maslaklarini tinglaganda kishi koʻnglidan shunday sogʻinchu orziqishlar kechadi. Rus vatanining yastanib yotgan betimsol kengliklaridagi oʻrmonzorlari, dashtu zumrad dalalariyu, viqorli togʻlari yonida xudo ato etgan tabiiy boyliklar, yaratganga shukronalar aytayotgan azim, ulugʻ, xokisor, zaxmatkash, sagʻirparvar ezgui Rus elining kamtarin siymosini shoir sidqi dildan gavdalantiradi.
Yurtboshining vatani-inson qalbidir, u goʻyo hofiz, kuychi bastakor vatansiz yashaolmaydi, eli, yurtning diydasisiz unga halovat yoʻq, orom yoʻq, demakkim, Yurtboshi oʻz ona yurti, oʻzi sevgan el bilan tirik. Vl. Putin rus diyorining fazlu kamoli, baxtu iqbolini yurak pardalarida saqlagan odamning koʻngil shukuhi, saodati ila uyqashdir. Uning koʻksida gʻurur oʻynagan, jozib gʻoyalariga yuksak samoviy parvozlar bergan rus vatanining koʻrku tarovati, shaʼnu shavkati, saodatli oʻgʻil-qizlarining porloq kelajagi, boshqa narsa emas, bus-butun shuning oʻzi. Vl. Putin el orasidan chiqqan, fidoyi, behalovat millatning mehru saxovatidan ruyobga kelgan, shu zakiy va donishmand millatining beqiyos ilm-maʼrifati, qadriyat udumining A. S. Pushkin, Yu. Lermontov, Yesenin, Yevtushenko, Dostoyevskiy, L. N. Tolstoy, A. P. Chexov, A. I. Soljenitsin, Sholoxovlardek benazir ustoz donishmandlari mahoratini oʻzida mujassam etgan, shu ulugʻ zotlarning ijodiy diyorlaridan bahramand boʻlib ulgʻaygan, koʻkargan, kamolga yetgan va mana, oʻzi ham bugungi kunda ustoz, gʻoyalar ijodkori maqomiga yetishgan elsevar donishmandlarimizdandir. U hamisha el orasida, odamlar eʼtiborida. U xalq oldida ulugʻ gʻoyalarni aytar ekan, soʻhbat gurunglari fasllar, yillar osha millat istiqbolini boʻylaydi, rus yurtining shahar, va qishloqlarida taralayotgan saxiy ovozi rus yurtining el va el farzandlarining baland va paydor iqbolini tarannum etadi. Bu yuksak zavqu gʻurur koʻngillarni, hayot-tiriklikning qadriga yetishga, umrini ezguliklar bilan, ezgu ishlar-amallar bilan oʻtkazishga daʼvat etadi. Vl. Putinning xalq bilan har bir uchrashuvi, uning el oldidagi qalb hisobatiga, Vatan, xalq oldidagi burch va eʼtiqodining izhoriga aylandi. Yurtboshi oʻz eliga, Vataniga baxtu iqbollar, ollohdan sihatlik, uzoq umr, kuch-quvvat tilaydi. Yana uchrashuvlar, yana boz, yana uchrashuvlar el koʻngliday keng, yurt osmoniday yuksak va xoksor uchrashuvlar. Men bir yurt, bir el Yurtboshisining dunyosi haqida ba holi qudrat fikr yurtmoqqa harakat qildim. Vl. Putinning ruhiy dunyosi, uning gʻoyalarida bugungi kunda istiqbol zavqi ila yashayotgan, olam aro ozod qad rostlagan vatanida uning dunyosi-shul aziz vatanning kamolati yoʻlida zahmat chekayotgan, intilayotgan, elning baxtida, shu qutlugʻ tuproqda komolga yetayotgan gulgin oʻgʻil-qizlarining saodatidir. Yurboshining oʻz vatanidan boʻlak boshqa dunyosi yoʻq, uning yakayu yagona, tanho vatani bor, bu ona vatan ruslar diyori, Buyuk Rossiyadir.
Vl. Putin obrazini yaratgan shoirning sheʼriy roʻmon asaridan shunchaki bagʻishlov-tosh tarozini boholi qudrat tushuna oldim, xolos.
Nihoyat Murtazo akaning oʻtgan asrning 90-chi yillardan soʻngi hayot va ijodiy istidodi haqida ozroq boʻlsa-da gap ketdi, ming afsuski shoirning joʻshqin javonlik paytidagi asarlari “Zamon Paygʻambarlari”, “Komfirqa yo Qurʼon” “Toypoq havuz”, “Ustozga taʼziya” hali-hanuz topilgani yoʻq. biz ularning. Nasib qilsa, qachon boʻlmasin topilib qolishidan umidvormiz. Oʻshanda, betakror shoirimizning javonlik taqdiri bilan tanishish baxtiga noil boʻlamiz. Har holda noumid shayton… Omin!

Oʻzga el yurtida kezdim ovora,
Musofirlik qildi bagʻrimni pora.

Vatanni sogʻinib oy, yillar oʻtdi,
Talay bahoru yoz keldiyu ketdi.

Garchi yangi yurtda topdim men obroʻ,
Ammo yurt sogʻinchi bermasdi uyqu.

Nechun oʻz yurtimda yashash haqqim yoʻq,
Bu haqda kunu tun oʻylardim quruq.

Badargʻa qildilar oʻzga yurt tomon,
Boʻlarmi,-der edim,-qaytishga imkon.

Armonlar oqizib koʻzdan yoshimni,
Koʻrmasmi ona yer derdim loshimni.

Yetmish yildan keyin buzilmas kishan,
Darz ketib uzildi, qolmadi nishon.

Erk istiqlol yurtga tuhfadek goʻyo,
Oʻzbekka boʻlarmi,-derdim tinch dunyo.

Nomsot davr tugadi, endi naylayin
Holim ne kechsada yurtda qaytayin.

Farzandlar-oʻgil-qiz yurtning gavhari,
Saodatdan soʻzlar sidq ila bari.

Yurtga qayting,-derlar,-zoʻr bisot sizda,
Olovli soʻz-qalam bor izmingizda.

Sevgingiz Vatanni aylar baxtiyor,
Yosh toʻkmang-dillarga yetgusi ozor.

Hamrohlar mehridan yayraydi jonim,
Quvonchdan koʻpirar tomirda qonim.

Men qoʻrqaman axir uyqusizlikdan,
Quvgʻinlik davridan doʻstman u bilan.

Xuddiki Toshkentga xat yozib atay,
Meni oqlashlarin soʻraganimday.

Intizor kutsamda haftalar oylar,
Javob maktubidan yoʻq edi asar.

Kunlardan bir kuni keldi bir en xat,
Uni oʻqish uchun yoʻq menda toqat.

Ochib oʻqidimu qoldim karaxt jim,
Men ne deyman, e voh, ne der qoʻbizim.

Maʼlumki xatimni oʻqimaganlar,
Mening-dardlarimdan mutloq bexabar.

Javob yozishibdi beparvo, begʻam,
Yuragimda qoldi armonu alam.

Men oʻzbek shoiri yuragimda dard,
Shifo toparmikan? Yurtimda faqat.

Lek koʻnglim toʻbida bir dard beomon,
Qiynab kelar edi shul koʻrlik zamon.

Bu dardni oshkora aytmasam boʻlmas,
Dilim boʻshatmasam bu koʻngil toʻlmas.

Tirik boʻsa Bobur, Furqat hech qachon,
Tortgani qoʻymasdi yurtga sim tikon.

Sim toʻrga qamalgan bulbul xor erur,
Koʻziga bu olam zulmat, tor erur.

-Koʻngin! Bahslasha sen, boʻlma avora,
Quvgʻinlik dardiga izlagin chora.

Quvgʻin balosiga izladim chora,
Qutilmoq iloji topilsa zora.

Gar kelsa miyamga jiddiy fikrlar,
Tilimni tishlayman, yuragim yigʻlar.

Sangʻiyman oʻzga el koʻchalarida,
Begonaman nigoh-xalqalarida.

Yoʻq boʻlsin dilimni qoplagan quyun,
Vatanga qaytolsam yigʻlayin beun.

Yurtimda yotibdi yonboshlab zulmat,
Qarayapti ana! Oʻxshovsiz xilqat.

Toshkent tegrasida ajdar oʻrami,
Koʻz ilgʻamas qahr-la meni yutarmi.

Yo rab! Yolvaraman, ey muqaddas zot,
Uzoq tut zulmatni mendan umrbod.

Shul hadik-la oʻtgay gʻanimat umrim,
Zardobga iylanib ketgandir bagʻrim.

Taʼnalar zaxmidan koʻksimdir qurum,
Nahotki bir umr taqdirginam shum?!

Buncha shum manglayga bitilgan yozuq,
Erta kun ne kechgay-taqdirga bogʻliq.

Allohim, yaxshiyam rahm, rahmonsan,
Umidsizlar uchun umidsan, jonsan.

Shoirni burovga olganda hayot,
Kutilmagan joydan bergaysan nojot…

Mana, siz aziz muxlislarimga shoirning “Shohnoma” asaridagi satr zanjirlarining oʻz tahlil boyoni, siz azizlar uchun shoir hayoti,, ijodining hasrat, gʻamu gʻussalarining tahlili mana shu!
Shoir oʻtgan asr oltmishinchi yillar ikkinchi yarmida ijod etgan “Toypoq havuz” sheʼriy qissasidan qiynalib, qiynalib ayrim satrlarini (qariyb ellik yildan soʻng) eslay olar ekan, men esa bu ilohiy misralarnni oq qogʻozga tushira bordim. Onasiga taʼzim ila bogʻishlagan qismidan, Kim ekan? Deb boshlanuvchi:

Diydorga toʻymagan, diydor gadosi,
Haqning sevgan quli, ishqin shaydosi.

Zangori libosda turgan sehrgar,
Kim ekan? Muqarrab pari misoli.

Boʻynida sof sadaf baxtiyor tumor,
Darvish kachkulidek exyo, sehrli.

Arshu kursisini solgan larzaga,
Xudo sanʼatining tazohir quli.

Bu qandoq zamonki, hozir paytgacha,
Qoshida qiyomat, koʻzida uqbo.

Yuzida jannatboʻy, koʻnglida dunyo,
Sehr jodular maktab mudarissasin.

Yalchitib inkishof, sirlarin ishva,
Etaolgan hofiz boʻsa, Haq guvoh.

Boʻlsalar bodomin chaqolgan aytsin,
Sabuhiy nasimdek boʻylarin shahlo.

Aytmasa Yassoviy hazrat nazari,
Tushsalar, aytarmi fitrat sirini.

Oyni parcha-parcha etgan jamolin,
Aytsaydi bir bora, yulduz sehrini.

Chin aqilli zotdir, yorgan pixini,
Yaratkanga kelsa nogoh yuzma-yuz.

Oʻxshashi yoʻq zebo toʻsmay betini,
Qiya qarashlaru etgay ishva noz.

Sen eding bizlarga Soliha ona,
Nishonam topmas deb, yonmagin yana.

Bolshovoy chatogʻing ber deb, urdi doʻk,
Turtkilab yuldilar, tugatdi boring.

Yargʻoq doʻqlariga javob oʻqing yoʻq,
Qish, yozin loy kechib toygan oyogʻing.

Oʻq, miltiq topishing, qaltis muammo,
Esada, hatto yoʻq, choʻqmor tayogʻing.

Och-nohor bir burda zorligʻing nonga,
Bilganlar, “bogʻlovliq mol” deb, chatogʻing.

Boʻston moʻʼjizangni yov bosgan kassan,
Voy, doding aytolmay, sargardon sensan.

Doʻst, yoring yosh toʻkdi shoʻrlik elim deb,
Sen esa, soch yulding, voy-dod dinim deb…

Bu ilohiy misralardagi tashbehlarga yuz qarating, “Chap choʻkirtak dasta” nimalar qilmadi deysiz. Faqat odamlarning goʻshtini pishirib yemadi xolos, boshqasini qildi. Bu vahshiyona yovuzliklarni shoir “Shohnoma” asarida batafsil poyma-poy aytib boradi.

Ona sen dil toʻla zaxming toʻkmading,
Farishta boʻlmoqqa chogʻlandingimi, yo.

Samoviy xilqati boʻlgaylar faqat,
Kimki Haq yoʻlidan chiqmasa tanho.

“Ser sobit” ter toʻkkan nogiron shayʼsan,
Chatoqlar toptagan Rabboniy shanʼsan!

Onamning qaqshagan, xonumon baxti,
“oʻqilmagan doston” Haq! Xudo haqqi…

Oʻgʻlingni bilardi ozoru zoring,
Qachondir yozishin hasad ashʼoring.

Qiygʻiring kim ekan? Tutib har birin,
Yozmoqda gʻam bergan gʻanimning zoʻrin.

Ham Xrushchyov kesaki, kek qissasini,
Va choʻkirtak dohiy chap dastasini.

Boshingda qanchalar tosh girdobadek,
Aylanib, ezgan umr manzarasini.

Xotirda qoldirgan, ocharchilik payt,
Qulf urgan ombor don darvzosini.

Sen osmon xilqati, yoringdan ayro,
Hijron azobida kuygan bandasan.

Koʻkda zilol oydek, rozlarga oshno,
Tundan soʻng kelayotgan Risolat tongsan!

Qarang, onasiga bagʻishlab, umuman koʻzidan yoshi arimagan onaizor mushtiparlarga aytar ekan, hali oʻzbek adabiyotida Shoʻro davri, hozirgisada ham, biron shoir ayta olmaganlari aniq (Mumtoz oʻzbek shoiri Askar Mahkam bundan istisno), metaforalarida, onasi mushtiparni, xos onalarni “oʻqilmagan doston” deb aytgan tashbeh suvratini men hozirgacha hayratli darajada topib aytilganini oʻqib tosh qotdim. Ayol fitrati, muhabbat sirlarini shu paytgacha tagli-tubli inkishof eta olgan shoir bormi? Ayol sirlarin bodomini kim chaqa olgan?-deydi shoir, uni muqarrab farishta, sehr-jodular maktabining mudarissasi, koʻnglida dunyo, koʻzida esa uqbo. Qoshlarida qiyomat, yuzlarida jannat boʻylari kim ekan? Yaratkuvchi sanʼatining oliy tazohir quli, arshu kursisini larzaga solgan. Tundan soʻng kelayotgan Risolat (shoirning onasi) tongsan, Rabboniy shanʼsan, “ser, sobit” ter toʻkkan nogiron shayʼsan, och-nohor bir burda nonga zor, boylavliq molsan, (bolshovoy chatoqlarning yurigʻida albatta). Men oʻylab koʻrsam, toʻgʻri biron shoir aytmagan bu oʻxshatishlarni, men biron asarda oʻqimaganman. Bu taʼsviriy soʻz sanʼati ne chogʻli hayotiy ekanini chuqur his qildim. Oyn i parcha-parchalab yuborgidek sohibjolni izohlab beraolgan.
Murtazo aka ijodida odamning hayot mavzusi-azaliy devonobor shiddati qaysarligi, ayovsiz oʻrtanishlari, dalli devonaligi, ilohiy qudrati bilan namoyon boʻladi. U insonning azaliy iztiroblarlarining tirnalgan, ezilgan qontalosh yuziga rasmiyatchilik, pardasozlik, takabburlik va xudbinlik pardasini tortmadi. Anduhli inson faryodini kibru gʻurur, mastlik va pastkashlik bilan oyoq osti qiguvchi kibor “odam” larning yuziga tupurdi.
Onaizorlarimizni, koʻzidan yoshi arimagan mushtiparlarimizni, Risolat tongsan ilohiy Mahbuba, osmoniy xilqat, Rabboniy shanʼ deya aytaoladi. Ayol zaifalarni shunchaki aysh-ishrat moyasi, yo xud huzur-halovat uskunasi deguvchilar, hamisha uning nafratiga, tiyiqsiz gʻazabiga duchor boʻlganlar, kabi odamlarning yoqasiga changal soldi, aytdi-Ey nonkoʻrlar, ayollarning borligʻi-bu qalandar kachkulidek oshiqlar boʻynidagi tumor emasmi,-deb hayqirab, haqiqat, adolat tomonga yuz burishlarini quloqlariga quydi, ularning quloqlari kar esada, miyasining tarkini ochishga jon-jahli bilan hech oʻzini toʻxtata olmadi.
Shoirning ilk daʼfa dunyoning botiniy va zohiriy voqealariga boqqan nogiron umrning soʻngi damlari, jismoniy va ruhiy tajaliyoti-hamma-hammasi “Shohnoma” asarida oʻz ifodasini topadi.
-“Vaqti kelganda shuni aytishim kerakki, asl sheʼriyat, asl ishq ohangidir. Sheʼrni ishq yaratadi. Harchan koʻp kitob oʻqimagan esamda, koʻp shoirlar sheʼriyatida pand-nasihatlar, soxta donolik, (mahmadonolik) harchan uzlatda emas, qasrda yashasa-da, har satrida yargʻoq boshini koʻrsatib turadigan nochor faylasuflik, yurt egalarining tanqis nazariga ilinib qolamanmikan, degan yaltoq umidda nuqul, vatan-vatan” lashlari, bu hali sheʼr emas, hali bu shoirlik emas. Haqiqiy sheʼr-haqiqiy ishqning homilasidan yaraladi. Haqiqiy sheʼrning huzuridan quyosh oʻz xilvatgohidan bosh koʻtaradi. Xudo bondalarining yosh bolalari uyquga ketadi. Yoridan ayro oshiqlar hijron azobi va toʻlgʻoqlarini onalariga pinhona roz etadi”.
(Askar Mahkam “Oq kitob” dan).
Shoir oʻxshatish tasvirlarida (metoforalarda) onaizorlarni to holo “oʻqilmagan doston” nogiron shayʼ Mahbuba Malika, sehr jodular maktab mudarissasi, boʻston muʼjizangni yov bosgan kassan,-deydi. Topib aytilgan ilohiy soʻz sanʼat-zanjir xalqalarida. Zanjir xalqalariga oddiy soʻzlarni tizib, hech kim aytolmagan soʻz sanʼatini aytmaysizmi, buni hayratga soladigan joyi shundaki, faqatgina ehtiros oʻygʻotadigan boʻyin tomirlariyu yurak pardalarini qitiqlash kerak. bu satrlarni muxlislarimiz oʻqir ekan, hayajon ehtirosiga choʻmib, ummon kengliklarida toʻlqinlanib, oldinga yo orqaga tisarilib yoqqasini changallab yirtib yuborganlarini oʻzlari sezmay qoladi. Yuqorida eslatgan tashbeh suvratlar kabi oʻxshatishlarni yuz-yuzlab, “Shohnoma”asari misralarida har qadamda oʻqib borasiz.
Zarafshon daryo suvlarini zar, zor deydi. Bu zar, zoringda quloch otib suzolmadim, qirgʻogʻingda yitgan izin topolmaganini hasrat bilan yod etadi. Hayronalik joyi shundaki, xudi Zarafshon dareni “Zorbof” (zor toʻquvchi) deb, suvratini chizadi.

-Qochib koʻr,-der Ilich-tirnoq gadosi
Qiyratgay sarhadning simxor xodasi.

Ohori oqarmas balodir yurting,
Zil-zambil yelkanga ortgandi yukin.

Qochirib qoʻymay deb “Ulbola” hoqon,
Sarhadka girdoba tiktirgan tikon.

Onam shoʻr aytuvdi,-baxtin chidolmay,
Tahrirlab qap-qaro taqdirin shunday.

-Hayotga boquvdim sovuq, beparvo,
Shundanmi yoʻqotish, sirlarin falak.

Yaytmaydi, yorimdan etsada judo,
Maqtagay dohiyin-chap qoʻl choʻkirtak.

Yo bilib, bilmasdan eslagay goho,
Ashaddiy Adolfni-axta bir mayak.

Bu misralarni oʻqiganingiza, hayron boʻladigan, tushinmaydigan joyi bormi oʻzi. “Chap choʻkirtak dasta” dastidan oʻpqona tikonlar osha, qaysi goʻrga qochish imkoni bormi oʻzi. Toʻgʻrisi qochishga holi ham qayda, gir atrofda ocharchilik, qorni ichga tortgan, sovuqdan tarashaday muz qotgan, yupin va hokaza…
Xalqlarni aqlidan ozdirib dohiy,
Koʻmabergan qancha istasa raʼiy.

Na marshal qoldiyu, na shoir, olim,
Na dehqon, sanʼatkor, na boshliq boʻlim.

Koʻp chaqa u, birga ishlagan shaxsga,
Nochoru, oʻsmirlar kechiksa ishga.

Keller shoh buyurgan boriga oʻlim,
Umrini sarf qilib, faqat koʻmishga.

Bir kun gap orasida lab ochib, men harchan shoir boʻlmasamda deganini eshitib qoldim, hayron holatda xafa boʻldim, yer chizib oʻtirdim, rosa oʻyga choʻmdim, oʻzimga kelgach. Bu odam mantiq yuzasidan toʻgʻri aytgan ekan, kasbi oliy malumotli shifokor. Aksincha (taqozada) oliy maʼlumotli adabiyotshinos boʻlganda kim boʻlardi?, mumkin A. S. Pushkin yoki Gete, yo Dastoyevskiy, L. N. Tolstoymi,, yo A. P. Chexov, Gogolmi. Ha, toʻgʻri Anton Pavlovich ham shifokor (vrach), Chingiz Aytmatov esa oliy malumotli zootexnik (chorvo mollar agranomi) deb, oʻz-oʻzimga taʼsalli berdimda qoʻydim. Bu yogʻini, kimga nima berishini yolgʻiz Allohning oʻzi biladi xolos, boshqa gapga hojat ham yoʻq, e voy-ey bu qaytar dunyo
Haqiqat shundaki shoirning Ergash Juman bulbul oʻgʻli soqiga xos qofiyaboz maqom-kishnashini aytmaysizmi, odam uxlab tushiga ham kirmaydigan, oddiy mehnatkash dehqon tilida, hamma ham barobar tushina oladigan saqiy soʻzlarni qovushib kelishishiga qarang “ozori, mulki”, “chaqchaqi tulki”, goʻyo Ergash Bobokalonizning oʻzi deysan. Ha toʻgʻri Bobokoloniz Zarafshon daryo qirgʻoqlarida kishnab oʻtib ketgan. Bizning ustod Murtazo akamiz ham, aynan shu daryo qirgʻoqlarining biridan. Men “chaq-chaqi tulki” iborasidagi tashbeh qovushmani biron bir shoir asarlarida uchratgan emasman bu esa shoir kashshof ayta olgan topindiq, qulliq! Otasi rahmatining boshlariga haqning rahmatlari yogʻsin.
“Mol egasiga oʻxshamasa boʻlmaydi” degan buzruklarimizning mantihiy tahlilini shoirning qaysi bir asaridagi misralarini oʻqimang, fikran mansab gadolari, uzliksiz oʻzaro olishgan jonkanda dohiylaru dohiy bachchalar dohiyona emas, faqat yovuzona, vahshiyona zulm istibdodlarini suvratigina ham emas, aynan ketma-ket kelib ketgan tirik jonkanda oʻzlarini koʻrib turganday boʻlasiz, ayrimlari qoʻlini oldinga shob qilganicha koʻrsatgich barmogʻini bigiz qilib, “Kommunizm gʻalabasi sari olgʻa!”, “Choʻkirtak chap dastali” ni, “Sukkin syn,-Kuzkina mat”, “past jogʻi osilgan soqov”ni, “nafasi ichiga buralib tiqilgan”ni, “sery volk oʻlamsiq” ni va oxirgisi “Boris ty ne prav degan Xoldor mahmadona qayta qurmoqchi boʻlgan kaslarni”…

-Akam der,-“Bilardim xohishin, havas,
Mahbuba Soliha-boʻlsaydi xolos.

Otaqulu Ravshan yosh gudak hali,
Gohi och, goh kasal mondimas holi.

Otaqul “Boycha”ni yaltoq umidda,
Topshirdim chorasiz, “Yargʻoq” uyiga.

Ravshan nochorini baxti yorlaqab,
Shoʻrlik kenjamizga el chiqdi ega.

Bulgusi shoirni Graduni Dun, sen,
-Ol dedim, e voy0ey, qaytar dunyoga”.

Goh ota, goh ona Romozon shoʻrlik,
Nojot yoʻlin topdi, Oʻzlariga shukʼ!

Yorqul ukam, onam, Saodat singlim,
Achchiq haqiqatga dosh bermas dilim.

Uchisi ochlikdan oʻlgan, dod falak,
Buni siz degaysiz! Haqorat talab.

Qancha koʻp boʻlmasin ozori, mulki,
Vaqtga ters turlmas chaq-chaqi tulki.

“Ser sobit” ter toʻkkan, nogiron shayʼsan,
Chatoqlar toptagan Rabboniy shanʼsan.

Ona sen dil toʻla zaxming toʻkmading,
Farishta boʻlmoqqa chogʻlandingmi yo.

Samoviy xilqati boʻlgaylar faqat,
Kimki Haq yoʻlidan chiqmasa tanho…

Bu ilohiy misralarni yozgan Xudojoʻy inson, xudo haqqi chinakam soʻz kandakori, soʻz sanʼatkorlaridan bittasigina emas, takrori yoʻq oʻzbekona joma egnida, xudo siylagan banda-oʻzbek shoiridir. Saqiy bitiklarini oʻqir ekansiz, oʻqigan sayin oʻqigʻinz kelaveradi-da, hayajon sharsharasiga tushib olib (men ham sheʼrga havasmand tojik muxlislaridan biri, men uchun farqi yoʻq tojik-fors tilidami yoki oʻzbek tilida) koʻkrak qafasing oʻz-oʻzidan noxos kengayib, Alloh ato etgan Zarafshon yo Vaxsh toʻqayzor qir, adirlaridagi shifo baxsh sof toza, ilohiy havolaridan toʻyib-toʻyib nafas olasanda, Zarafshon, Vaxsh daryolar yangligʻ tulib, toshib ketaverasan. (ruschasiga-otkryvayetsya vtoroye dyxaniye).
Dunyo adabiyotida “Shohnoma”, “Xamsa” kabi asarlarning paydo boʻganidan beri, ancha asr qatorlari ketma-ket oʻtib ketdi (Abdulqosim hazrat Firdovsiy A. Navoiy, A. Jomiy, Nizomiy Ganjaviy, Dehlaviy avliyolar) ijod etgan edilar. Aytgan avliyolardan keyin biron bir shoir, biron bor boʻsada, kabi asarlar yozish u yoqda tursin, yozishga menimcha jurʼat qilaolganlari yoʻq.
Alloh yorlaqagan mumtoz oʻzbek shoiri Murtazo aka bu mavzuga yuz burgancha, qariyb bir asrdan ziyotroq davrni (XX asr toʻligʻicha, XX1 asr birinchi choragi) ijod etaoldi. Bu asar “Shohnoma” hozir kun qoʻlingizdagi, hazrat odam bolasiga xos boʻgan tirik va rost mavzularning sheʼriy, ozroq boʻlsada nasriy talqinining kashshoflik hosilasidir. Boringki, hammabop shu kashshoflik, hayot haqiqatiga ne chogʻli bogʻliq ekan desak muboligʻa emasliga ishonchim komil.
Ustod shoir akamning “Shohnoma” satrlar vujudida hech bir sunʼiylik yoʻq, u biyobonmidi, vakialar anjumanimi, baribir, agar doshnom bermoqni istasa yuz-koʻzing demay dashnom beradi, shohmi, gadomi andisha qilmaydi. Faryod chekmoqni istasa, faryod chekadi, xudo va raiyat nazaridan yashirincha emas, oshkoro, yuzma-yuz kelavergan chogʻlarda ham. Oʻning boʻysunmas va magʻrur erki Zarafshon, Vaxsh egizak daryolaridek, koʻngli achchiq va joʻshqin, oshkor va murosasasiz hollari, hamma-hammasi asar misralarida yashirin emas, ochiqdan-ochiq. Bu yalangʻoch yaradek misralar qadimiy goʻzallarning xoshiyasi oltindan yasalgan sirli kuzgusiga oʻxshab ketadi. Murtazo aka bu kuzgu jodugarni istagan kimsaning yuziga tutaoladi. Kutilmaganda bu kuzguda ablahning, manqurtning, nomardlarning ham qiyofasi aks etadi.
Erta, indin borib shoirdan xabar olsammikan, degan xayolda maktabdan chiqdim. Oʻquvchilarim gʻov-gʻuvidan charchab, koʻzim kosasidan chiqqandek boshim ogʻrib, garangsib, yoʻl-yoʻlakay ketayotib, shoirning ustoxanasiga bosh suqqanimni sezmay qolibman, shoir ustaxonasida ekan. Holimni darrav payqadami, bir choy qoshiq suyuq dori, eleksirmidi uzatib, iching buni dedilar, ichdim, bir daqiqa vaqt oʻtar-oʻtmas bosh ogʻrigʻim taqqa qoldi. Keksarib munkillagan cholning toʻxtovsiz qoʻl panjalari, boʻyin tomiriyu kallasi qaltirar edi. –Mening panjalarim qalam tutish qobilyatini yoʻqotgan,-dedi. Boʻlmasa men ayta qolay, siz qogʻozga tushirsangiz,-dideda toʻrt qator sheʼr oʻqidi:

Zarafshon suvlarini zar, zor dedim,
Zar, zoringda quloch otib suzolmadim.

Qirgʻogʻingda yitgan izim topolmayin,
“Zor bagʻring”ga imkon topib kirolmayin.

Uzoq ketdim chechanzoru chetanlardan,
Xotiralar ayta oldim chet-chetlardan.

“Zorbof”,-dedim husn jilo baytlarimda, jim,
Bu munggʻliq tashbehlarim anglab yetgay kim?…

Chamasi ikki, uch hafta oʻtgach, borib bir holidan xabar olay desam, shoir oromgohida yoʻq ekan, hamma eshiklari qulflangan. Ovul-hamsoyalari,-shoir bu gʻaddor dunyodan bezor boʻlibdimi, bilmasak, qaysi bir boshqa yurtga koʻch-qurogʻini tashlab (sizlar koʻz quloq boʻlib turasizlar) degancha joʻnab ketdilar-deyishdi.

Boʻlmasa oʻzimning koʻz yosh tomchisin,
Bilibsan emasim shoir, ayt menga.

Yo, koʻrsat jon falak elning elchisin,
Yozing deb, Oqsoqol, yalinay shunga.

Ey tangrim, turolmam bir joyda muqim,
Qalamim miʼyorin yoʻqotganday, jim.

Boshqa shoirni uchratmadim, faqat taqdim etgan kitoblarini, “Shohnoma” asarini oʻqib taʼsalli olasan xolos. Oʻtgan buzurgvorlarimiz,- “Koʻp gap eshakka yuk”,-deganlaridek, men ham gapim debochasini tugata qoldim. Gapiroversang kitobidan-da ziyodroq gapirish mumkin, bu yogʻini aziz tadqiqotchi adabiyotshinos olimlarga, baddiy tanqidchilarga havola qilaman. Men tojik tili adabiyotining oddiy bir oʻqituvchisiman xolos, mantiqiy, morfologik xatolar boʻlsa ajabmas-dunyoning doim biri kam deganday kechirngaysizlar aziz oʻzbek muxlislarimu qalamkash birodarlarim, sizlarga hamisha omatlar tilayman ovmiyn!

Maryam Raximova,
Oliy katigoriyali Tojik tili va adabiyoti muallimasi.
Dekabr 2015-Fevral 2016-yil.
Tojikiston.

Furqatimdan ikki baytli misralar

(Bu qasidani şoir Rafael Aminov-ga baḡişlayman.)

Senga omad baxş aylagum Şer Rafael,
Olom oro qaddi tip-tik Izroil El.

Faşizmni dōzaxiy deb solover jar,
Verus Tojdor boşni kesar debon ajal.

Umr intihosiga pok torati borman,
Darvişlar zikrin hajrida aftodoman.

Rafaelşoh bilmagaydir meni oşkor,
Gap taloşda aytaqolay borin bir bor.

Taqdirimda ne muşkilot tuşgan boşga,
Heçkimga ayon emas ul Zotdan boşqa.

Men yaşagan davronimni aytsam sizga,
Boşga tuşgan muşkilotim bilmas ōzga.

Boş qonunda yōq esada muxtor yōriq,
Ōz-birini çōlpillatib ōpar edi.

Xotin gōyo yondagilar etmasdi çurq,
Or neligin bilmasmidi Leonidi.

Bilmoqçi siz bōlsangiz gar hayotimni,
Muxlislarim ōqib çiqing “Şohnoma”mni.

Yuzga çiqar ey Rabboniy! Orzularim,
Senga ayon voyron edi novruzlarim.

Rafael, -haqiqatni aytdesa al hol,
Hadiksirab aytolmas şoh kuşdorni çol.

Bobo meros yahudiyim qutluḡ izin,
Saqlayoldim tilingizni tanho sizing.

Saraxbori oromijon izingizdan,
Bahra oldim buxorion dilingizdan.

Furqat gōyo “Fiḡon” bitgan muptolaman,
Nasabimni adaşiblar yōqotganman.

Qayon ketdi ato etgan orzu uyḡun,
Qalbimni tark etmasmikan sorob quyun.

Furqatimdan “Fiḡon” nola Bertamoh xon,
Tovus qovmat roz kuylagan mohi tobon.

Tariqat ravişida yursamda har vaqt,
Çōktirdi kōnglim ota-onasiz badbaxt.

Bobur kabi çet-çetlarda adaşganman,
Zōrma-zōrdan aşʼyonimni almaşganman.

“Tanax”ini tuşinmayin avvalambor,
Rafaelni tanigaç sōng ōqdim xuşyor.

Faşizmga topmagayman gap intiho,
Verusiqron boşni kesar şamşer gōyo.

Adolifi ōlgan debon bitdim asar,
Verusiqron kelgan ofat seldek bosar.

Yillar ōtdi, ōtaqoldi juft asrlar,
Nasabimni yōqotgan bandasi menman.

Tomirimda kōpirgan qonimda senlar,
Ne boiski uzoqlaşdim aziz eldan.

Yahudiylar millatini yer yuzidan,
Supirib taşlamoqçi edi Adolеflar.

Musulmon elatin xokini elab,
Dōzaxiy bōlişlarin istagan ular.

Tomoman pravoslavlik ruslarni esa,
Qul etmoq orzusini yayratgan kōrlar.

Rafaelşoh olgaydirsan bisyor savob,
Xudo urgan xudkuşlarga yozsang javob.

Adolfga Haq buyurgan buḡoq xudkuş,
Rafoelning qalbida mōl savobli iş.

Doho yahudiyim jōr etib ōzimga,
Bitdim qasida izin surtib kōzimga.

Murtazo Uluḡov 21-22.03.2020 y.

Qay ōḡlonlarimga xat

Murtazo bobongiz qarrib mukkaygan çol bōlib qolgan, kōzining kōrişiyu quloḡining eşitişi şu qadar zaiflaşganki-quyaverasiz, ijodiy mahorati ham tomoman susayib qolgan.
Internetdan “Şohnoma” asarimni butun jahon ōqimoqda, şuning ōzi men uçun ruhiy taskinlik emasmi. Oxirgi asarim “Yahudiy doholarim”-ni (Evreylarning Biblidagi tarixi) judalarda aqliy qiynaliblar bazōr oxiriga yetkazaoldim (qariganda menga suyançiq aso gōyo). Isroil mamlakatining adiblari bilan aloqam yaxşi, xat-xabar yozişib turamiz.
Meni yod etganlaringiz bois boşim osmonning toqiga yetdi (oşdi desa ham bōladi). Siz azizlar: Iskandar Maxmadaliyev, Abdullojon Saidov, Jōraqul Ajik, Eşmuhammad Donoxonov, Hoji-bobo Abdullo Zuhur, Zikrillo Vali (Xudo rahmatidan oşiḡiça bersin), Jumanazar Hasanov,Hoji Hasan Yorboboyev, Sayid Nematulloh Ibrohim, Xuşvaxt Abdunazar, Nasriddin Nazarov – ukaxonlarim esdan çiqadigan unça – munça adiblar esmas, Siz aziz doholarim doimo yuragimning tōridasizlar.

Tinglasang musofir şoiring zorin,
Qalbing izhorini baxş aylab takror.

Anglaysan pokiza qalbin ozorin,
Ramzi dil birxil – Siz oşkor ijodkor.

Ōlsam kim ham eslar şoirni Murtoz,
Mumtozlar tuḡulib yaşnaydi gurung.

Gap na kerak esmasdan epkin şamoli,
Qiyomat qōpqança dod faryodsiz turing.

Ōlib ketsam qurtlar iskar pōsgan jismim,
Qandoq toqat qilgay bunga Qay-ul, qizim.

Azal taqdir şundoqçaki yiḡlamangiz,
Şoh asarim qolgay mangu yitmas izim.

Bōlsangizlar bu dunyoda mendan judo,
Qazoi muboraki denglar xudo.

Işonç komil varaqlaydi aytganlarim,
Kōzin tikib baytlarimga Laqaylarim.

Gapim bor mening Qay ōḡlonlariga,
Turon toş qōrḡonin qurganlariga.

Tarix sahnasida Qay ōḡlonsan sen,
Neçalar surunib tikkaygansan sen.

Tojdor ramzing erud “Baxtir ḡazaling”,
Çunon muşkulotdir taqdir azaling.

Nomōsing sōnmadi bor buldi ohing,
Aççuvdan qisildi burgut nigohing.

Sizlar andalabi Tangrimning toḡin,
Yitmas adiblari qayning ōḡlonin.

Moziyda yasangan Sumbul bedoving,
Ḡolib Ibrohimbek bobongdek doving.

***************************************

Siyosotdon, iqtisodçi,sociolog, muxolifat şaxs ham emasman, faqatgina oqni oq, qorani qora deguvçi jamiyatşinos, vatan, millat muşkilot taqdiriga qayḡiruvçi adabiyotşunos adibman, ijotkor istedodim yetorli darajada emasada kasbimga yaraşa şifokor şoirman, buni heç kim inkor qilaolmaydi, oçiḡi tiriklikning tan, ruhiy noçorligini ruhafzo şifokoriman.
Millatimga paşşaça ozor yetkazgan şaxsning (xoh u gado, xoh şohonşoh) bōlsin sabr toqatim kul bōlib yuzini yuzu, kōzini kōz demay (oti ōçsin) betiga çopadigan bōlmaḡir tuḡma yomon odatim ham bor, mana şuning ōzi jamiyatşinoslikning alomati emasmikan. Badiy adabiyotda xohlaganingizça tirik, ōlik ḡoyalar tōlib-toşib yotibdi, gap ularni topid, jo bajo qilib qolipga solgança ijod qilaolişda va ōquvçilarga yetkazşida. Albatta adabiyot millatning işi (davlatniki emas) ekanligini tuşunaturgan siz qalamkaşlarim, safdoşlarimu qondoşlarim-aniq, oydin mening adabiyotdagi bor yo yōq ōrnimni (ōzbek adabiyotida albatta) aniqlaş jarayonida “Şohnoma” asarimni kōzdan keçirgança-ayniqsa “Taqdir”, “Ḡirt qōtir çōbir”, “Ḡintiq toyça”, “Istiqlol zinalari”, “Soljenicin bilan gurung”, xotira va badihalarni va hokoza ellikdan oşiq dostonlar (egirma tōqqizta dostonlarimni Şōro-Komfirqa, KGB diktatura saltanati qazzoblik davrida kuydirib nes nabud etişganlar, ōzimni hibsga olişganlar (Partiya Hukumat rahbarlariga tōhmat aybnomasi bilan) fikr bayon aytişlaringizga işonçim komil.

Faryod-ay

(ḡazal)
Begona ellarda men yangliḡ faryod-ay,
Fiḡon hijronlarida yongan Furqat-ay.

Moma Havo farzandi diydor gadosi,
Bezavol Haq quliman işqin şaydosi.

Yuribman hol, behol yurtimga siḡmay,
Boşimga yoprilgan bōhton balosi.

Ey xudo! Yalhaqing asragil ōzing,
Be baqo dunyongda qoldirsin izin.

Musofir yurtlarda emasman yolḡiz,
Sen doim yonimda visoling çeksiz.

Tōpingdan ket debon kufuri murtad,
Poyimga mik qoqdi yozding deb kōrxat.

Zulmat parda tortib xayrli işga,
Ōlçamay bōhtonin yoḡdirdi boşga.

Azal taqdirimning bilganda enin,
Nahs tōla dunyongga kelmasdim sening.

Dunyoga tōymaydi kōzi insonni,
Tōysaydi tōyardi Iskandar soni.

Bu gōzal zamindan ketmasdi heç kim,
Ajal iskanjasin kelmasa oni.

Yoş, qari qayon borsang boş egib durust,
El qatori ibodatga yukin ey dōst!

*************************************

Hoji bobo Abdullo Zuhurning daragini topolma-yotibman, Hoji Hasan Yorboboyev ukaxonim qayyerlarda ekan.
Avvalambor minnatdorçilik taşakkurimni izhor etaman qondoş, safdoş Siz Azizlarimga.

Murtazo Uluḡov 15.07.2020 y.